بررسی آثار معماری بیزانس، برگی از تاریخ معماری غرب

کنسانتینوپول، بازسازی شهر باستانی بیزانس است که کنسانتین آن را از نو ساخت. زمانی که قدرت امپراطوری روم رو به ضعف نهاد، روم به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شد که که به روم شرقی، بیزانس می‌گوییم. بیزانس، هنر و معماری منحصر به خود را دارد و شهری مهم و بندری بود. از آنجا که بیزانس در کوتاه‌ترین مسیر شرق به غرب واقع شده‌بود، اهمیت تجاری زیادی داشت و تمدن آن را می‌توان یکی از جذاب‌ترین‌ها برشمرد. بسیاری، هنر و معماری بیزانس را متاثر از هنر و معماری شرق می‌دانند و این موضوع به دلیل وجه تجاری این منطقه و آمد شدها به شرق بوده‌است.

در حالت کلی، می‌توان سه عنصر عمده را در پدید آمدن هنر بیزانس موثر دانست. در وهله اول، ضرورت اداری، پس از آن تاثیرات دوره هلنی و در نهایت تاثیرات معماری ساسانی و پادشاهان ایرانی. در ادامه به صورت دقیق‌تری با معماری بیزانس آشنا می‌شویم.

هنر و معماری بیزانس

تا قرن شش میلادی، معماری روم شرقی( بیزانس)، تحت تاثیر معماری صدر مسیحیت بود. با روی کار آمدن حکومت ژوستی نیانوس، این معماری رو به عظمتی شاهانه نهاد. ژوستی نیانوس پادشاهی هنرپرور بود و مشوق آثاری بود که در آن‌ها بزرگی و شکوه موج می‌زد و وجهه شاهانه داشت. می‌توان دوران امپراطوری او را اولین عصر طلایی هنر بیزانس نام نهاد و بهترین نمونه‌ها مربوط به شهر روانا در ایتالیاست.

مصالح بوم‌آورد نقشی مهم در طراحی و ساخت و ساز ساختمان‌های تحت حکومت این امپراطوری داشته‌اند. در شمال غربی ایتالیا از مصالح آجر استفاده شده‌است و در مناطق ساحلی و صخره‌ای، سنگ بیشترین کاربرد را در معماری بیزانس دارد. در ادامه برخی از بناهای معروف این معماری را معرفی می‌کنیم.

کلیسای سان ویتاله، اثری از هنر و معماری بیزانس

یکی از آثار معروف معماری بیزانس، این کلیسا است که در روم غربی واقع است. کلیسا نقشه‌ای 8 ضلعی دارد که گنبدی بر روی آن سوار است. این بنا به صورتی واضح، ادامه معماری آرامگاه سانتاکوستانستا در رم است. با اینحال، کلیسای مذکور از نظر مقیاس کوچکتر از سان ویتاله است و سان ویتاله در فضاهای درونی، پرداخت‌ها و تزئیناتی بسیار غنی‌تر دارد.

می‌توان گفت که در کلیسای سان ویتاله، تحت تاثیر اصول جدید تاق‌بندی، پنجره‌های زیادی مشاهده می‌کنیم که فضای داخلی پر نور می‌کنند. در این اثر معماری، یک دهلیز طولی و یک محوطه با سقف متقاطع دیده می‌شود که محراب در آن قرار دارد.

با نگاهی به پلان این کلیسا و سایر بناهای مشابه این عصر، در می‌یابیم که کلیسای مرکزی در این قلمرو جایگاهی نداشته‌است.

پلان کلیساها در معماری بیزانس

قبل از دوره بیزانس پسین، پلان کلیساها در سه دسته کلی قرار می‌گیرند:

1- کلیساهایی با پلان محوری( باسیلیکایی)

2- کلیساهایی با پلان مرکزی

3- کلیساهایی با ترکیب پلان محور و مرکز

آثار معماری بیزانس اغلب متشکل از بناهایی مذهبی است. در این دوره کاخ و قصر زیاد ساخته نمی‌شده و بناهای به جای مانده اغلب ویژگی مذهبی دارند. با اینحال قلعه دختر در ترکیه که در جنوب آن واقع است یکی از آثار معماری این دوره است که قلعه‌ای بسیار جالب توجه است. این قلعه دقیقا به اندازه وسعت جزیره است و در آن برج‌های دیده‌بانی زیادی وجود دارد. نام این قلعه تحت تاثیر معماری ایران انتخاب شده‌است.

در ادامه مهم‌ترین کلیساهای دوران بیزانس را معرفی می‌کنیم.

کلیسای ایاصوفیه

یکی از مهم‌ترین بناهای به جا مانده از این دوران، مربوط به دوران حکومت ژوستی نین است، یعنی کلیسای ایاصوفیه در استانبول امروزی. این بنا در 532 تا 537 میلادی ساخته شده‌است. ابعاد ایاصوفیه 72 در 91 متر است و قطر گنبد آن به 31 متر می‌رسد. این گنبد از سطح زمین 56 متر فاصله دارد. معماری این بنا به ویژه گنبد آن در طول سالیان، دست‌خوش تغییراتی شده‌است. در طول زمان چهار پشتبند عظیم به ایاصوفیه اضافه شد و علاوه بر آن، 4 مناره ترکی نیز در سده بیستم به آن الحاق شد که ایاصوفیه را به یک مسجد تبدیل کرد. البته در حال حاضر این کلیسا یک موزه است و از فرم بیزانسی خود نیز فاصله گرفته‌است.

کلیسای ایاصوفیه، همان محور طولی کلیساهای صدر مسیحیت را دارد و قسمت مرکزی آن چهارگوش است که در بالای آن گنبدی بزرگ قرار گرفته‌است. در دو طرف این گنبد، دو نیم گنبد واقع هستند که صحن را به صورت بیضی نمایش می‌دهند. به این نیم گنبدها تاقچه‌هایی نیم مدور با تاق‌هایی گشاده متصل است.

نقشه ساختمانی ایاصوفیه بسیار منحصر به فرد است، در حالت کلی مقیاس بزرگی در ساخت و ساز آن لحاظ شده‌است. نور در ایاصوفیه نقشی بسیار اساسی دارد و کیفیت و کمیت نور ورودی به این ساختمان، نقطه بسیار هیجان‌انگیزی برای مخاطبین بناست. چهل پنجره در زیر گنبد به صورتی تعبیه شده‌اند که گویی گنبد بر روی نور ورودی از این پنجره‌ها معلق است.

کلیسای سان مارکو، اثری از معماری بیزانس

کلیسای سان مارکو از کلیساهای برجسته دوران بیزانس است که در ونیز ایتالیا قرار دارد. این بنا در اصل متعلق به سده یازدهم میلادی است، ولی رفته رفته، در دوران رومانسک و گوتیک، تغییر شکل‌هایی متوجه آن شد. در هر حال، منشا بیزانسی این ساختمان از روی پلان گنبد آن مشخص است که در امتداد صلیبی یونانی شکل قرار گرفته‌ است.

داخل گنبد، با اشکال برجسته پوشیده شده‌است که در نهایت طلاکاری شده‌اند. فضای داخلی کلیسا نیز خبر از معماری بیزانس می‌دهد. تامین روشنایی در این کلیسا نیز جالب توجه است. یکی از نکات در طراحی داخلی آن، استفاده از موزاییک‌های روایتی است که این موزاییک‌ها نیز سبک معماری بیزانس را با خود به همراه دارند.

معماری بیزانس پسین

در دوره بیزانس پسین، با دو نوع نقشه صلیب باز و صلیب بسته رو به رو هستیم. از طرف دیگر، روش‌های تاق‌زنی متفاوتی نیز ظهور کرد که در معماری کلیساهایی مثل ایاصوفیه و سان افسوس مشاهده می‌شود. این روش تاق‌زنی با تاق زدن در ایران تفاوت داشت. در ایران گنبد از طریق گوشه‌سازی روی زمینه مربع قرار می‌گرفت، ولی در بیزانس، گنبد روی قوس‌هایی ایجاد می‌شد که تا زیر پاکار گنبد تداوم می‌یافتند.

موزاییک کاری و نقاشی در هنر و معماری بیزانس

موزاییک‌کاری یکی از هنرهای شاخص در دوران بیزانس است که بهترین نمونه‌های موزاییک‌کاری را می‌توان در کلیساهای این دوران یافت. عمده تمرکز نیز بر سطوح داخلی بوده‌است. در این دوره، سنگ‌های رنگارنگ، سطوح دیوارها را می‌پوشاندند و تزئین می‌کردند. یکی از نمونه‌های بارز این موزاییک کاری را می‌توان در کلیسای ایاصوفیه دید و یا در کلیسای سان ویتاله. در این طرح، ژوستی نین به همراه ملازمینش به تصویر کشیده شده‌اند و یا در کلیسای سان مارکو، سفر آفرینش به نمایش در آمده‌است.

با اینحال، نقاشی بیزانس در مقابل معماری آن، پیشرفت خاصی نداشت و این موضوع به آیین‌های مسیحیت در آن زمان بر می‌گردد. در واقع در آن دوران، تندیس‌سازی و نقاشی را خلاف آیین مسیحیت می‌دانستند و آن را نوعی بت پرستی می‌دیدند! در واقع اگر نقاشی یا تندیسی ساخته می‌شد باید در خدمت مسیحیت می‌بود؛ در غیر اینصورت خطا و گناه بود! افرادی گمنام در تعداد بسیار کم، ممکن بود آثاری غیر مذهبی نیز خلق کنند. با اینحال از قرن 11 به بعد در این موضوع تغییراتی ایجاد شد و شروع آن نیز از کلیسای دافنه در یونان است که هنرمندان بیزانسی دست به خلق آثاری کلاسیک و خارج از چارچوب زده‌اند.

نکاتی جذاب از معماری دوران بیزانس

در این دوران، توجه به داخل ساختمان، بسیار بیشتر از توجه به نمای بیرونی بود. در این سبک، ظهور پنجره‌های بلند نورگیر را در معماری شاهد هستیم. این پنجره‌ها از یک سو نور بیشتری را وارد فضا می‌کردند و از سوی دیگر، باعث تهویه بهتر هوا می‌شدند.

روایتگری یکی از شیوه‌های رایج پرداخت‌های معماری این دوران است که توسط موزاییک‌کاری انجام می‌شد.

مرکز گنبد کلیساها در سبک بیزانس، محل به تصویر کشیدن عیسی (ع) بودند و سایر قدیس‌ها با توجه به درجه اهمیت آن‌ها در بخش‌های پایین‌تر کشیده می‌شدند.

در مسیحیت می‌بینیم که باسیلیکاها به کلیساهایی باشکوه تبدیل شده‌اند که سقف‌هایی گنبدی دارند. در واقع می‌توان بزرگترین و برجسته‌ترین ویژگی معماری این دوران را کلیساهای بزرگ صلیبی شکل و گنبد دانست که با توجه به پیشرفت‌های ساخت و ساز، می‌توانستند ابعاد بزرگ‌تری را به خود اختصاص دهند.

در حالت کلی، نمی‌توان شباهت زیاد معماری بیزانس به سبک‌های رومی را کتمان کرد. از طرفی، بیزانس از مرکز روم شرقی می‌آید و این موضوع چندان دور از انتظار نیست که معماری نیز در ادامه سایر فرهنگ‌ها تداوم یافته باشد.

ابداعات معماری بیزانس نیز قابل توجه است. در این دوره، مواردی مثل تاق، دروازه شهر، آمفی تئاتر، حمام عمومی، میدان اسب‌سواری و … مشاهده می‌شود با اینحال ساختمان‌هایی مثل استادیوم و یا تئاتر استفاده چندانی ندارند و این موضوع تحت تاثیر عقاید کلیسا رخ داده‌است.

اقدامی بسیار تاسف برانگیز که در معماری اغلب نقاط جهان نیز می‌توان نمونه‌های مشابه را دید، استفاده از مصالح این بناهای بلا استفاده در ساخت بناهای جدید است! یعنی بسیاری از این بناها تخریب و یا تضعیف شدند تا از مصالحشان در ساخت سایر بناها استفاده شود.

در دوران بیزانس، سخت‌گیری‌های کلاسیک جای خود را به نوعی انعطاف در طراحی نیز داد و معماران با کمک از فنون جدید، آثاری جدید خلق کردند. در این معماری، ترکیبی از ستون و سر ستون‌های متفاوت را نیز مشاهده می‌کنیم که از اتفاقات جالب بیزانس است.