معابد یونانی، فصلی نو از معماری و ساخت و ساز

یونان باستان را می‌توان تمدنی پیشرفته و صاحب سبک در زمینه‌های هنر، ادبیات، معماری و … دانست. این تمدن، به ویژه در تزئینات معماری و پرداخت‌ها، الگوی تمدن‌های بعد از خود بوده‌است و رومیان نیز ساخت و ساز یونان را الگوی بسیاری از بناهای خود قرار دادند.

تاریخ هنر یونان را به دوره‌های زیر تقسیم‌بندی می‌کنیم:

دوره آرکائیک(کهن) مربوط به 630 تا 480 ق.م

دوره کلاسیک مربوط به 480 تا 330 ق.م

دوره هلنی 330 تا 27 ق.م

قبل از دوره آرکائیک، دوره‌ای به نام شرق‌گرایی یا خاور مآبی در یونان برقرار بوده‌است که دوام زیادی نسبت به دوره‌های بعد از خود نداشت. سه دوره بعد را می‌توان دوره‌های اصیل هنر و معماری یونانی دانست که در ادامه این موارد را دقیق‌تر بررسی می‌کنیم.

دوره آرکائیک در هنر و معماری یونان

این دوره که به دوران کهن نیز معروف است، در اواخر قرن 7 میلادی آغاز شد و تا 480 قبل از میلاد، یعنی تا شروع جنگ میان ایران یونان در زمان پادشاهی خشایارشا شاه ادامه داشت.

در این دوره یونان روابطی جدید با شرق آغاز کرد، که تاثیر آن به وضوح بر توسعه دوران کهن دیده می‌شود. بناهای معماری این دوران، غالبا مکعب مستطیل هستند و ستون‌های زیادی را با سرستون‌ها ساده و چهارگوش

در داخل و خارج این ساختمان‌ها مشاهده می‌کنیم. این ساختار بعدها الگوی سبک کلاسیک یونان شد( در اینجا بیشتر جنبه دنیوی دارد و در آنجا برای مضامین مذهبی به کار گرفته می‌شود).

شاید بتوان مهم‌ترین ساختمان‌های یونان را معابد این تمدن دانست. معابد نخستین، از چوب و آجر ساخته می‌شدند ولی پس از سال 660 ق.م، در اثر تجارت با مصر و مشاهده بناهای مصری، سنگ جای این متریال‌ها را گرفت و این آغاز معماری سنگی یونان است. در ابتدا از سنگ آهک در ساخت و ساز استفاده می‌شد، در 580 قبل از میلاد، سنگ مرمر در تزئینات و نما به کار می‌رفت و پس از آن، سنگ‌های پاک‌تراش به صورت خشکه‌چین، کل ساختمان معابد را در بر گرفتند.

ساختمان معابد یونان از این زمان به بعد، متشکل از سنگ‌هایی ظریف است که با دقت چیده شده‌اند و با بست‌هایی به هم متصل هستند. برخلاف معابد مصر و یا هند که فضای داخلی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده‌است، در معابد یونان، نوعی برون‌گرایی را مشاهده می‌کنیم و پرداخت‌ها بیشتر متوجه بیرون بنا هستند تا درون آن و معابد، مجسمه‌وار حامل تندیسی از خدای مربوطه هستند. ستون‌های شیاردار در ساختار این معابد مشاهده می‌شود.

هنر و معماری دوران کلاسیک یونان

شاید بتوان دوران کلاسیک را ، دوره شکوفایی هنر یونان دانست. در واقع، قرون 4 و 5 قبل از میلاد، دوره اوج هنر و معماری یونان است و نوعی تکامل را در هنر این سرزمین مشاهده می‌کنیم. پایان این دوره، با کشورگشایی‌های اسکند رقم خورد.

در دوره کلاسیک معماری یونان، شاهد پیشرفت این تمدن در جنبه‌های فنی هستیم. معابد این دوره از یونان در ساختار معماری خود سه بخش مهم دارند: 1- رواق ورودی/ 2- مقصوره( تالار قرارگیری مجسمه اله مربوطه)/ 3- پستو( محل نگهداری نذورات)

در این دوره، علاوه بر پیشرفت در معماری معابد یونان، کاربری‌های جدیدی نیز در شهرسازی مشاهده می‌کنیم، ازجمله: تئاتر، گذرگاه سرپوشیده، ورزشگاه، باشگاه پرورش اندام، میدان اسب دوانی، میدان دو و …

آکروپولیس، یک مجموعه بسیار شکوهمند مربوط به دوران کلاسیک یونان است که در شهر آتن یونان، بر روی تپه واقع شده‌است. آکروپولیس شامل این بناهاست: معبد پارتنون، معبد آختئوم، معبد آرتمیس، معبد الهه پیروزی، معبد آتنا و دروازه پروپالایا. این مجموعه، نمادی است از اعتدال و هماهنگی ساخت و ساز در دوران کلاسیک یونان و در آن هماهنگی با طبیعت، کاملا مشهود است. این معابد، هر یک با ساختار منحصر به خود در آکروپولیس بنا شده‌اند و کلی یکپارچه را نظم داده‌اند.

هنر و معماری یونان در دوره هلنی

سومین دوره هنر یونانی، دوره هلنی است. با پیروزی و کشورگشایی‌های اسکندر مقدونی، تمدن و هنر یونان، به سایر نقاط جهان نفوذ کرد. همین موضوع باعث شد که هنر اصیل یونانی تحت‌الشعاع قرار بگیرد و از سوی دیگر بر سایر نقاط جهان نیز سایه افکند که در مواردی مثل ایران، موجب افول هنر آن سرزمین شد!

نفوذ شرق به حوزه‌های هنری یونان، دگرگونی‌هایی در معماری یونانی پدید آورد و مرکزیت ساخت و ساز نیز در آسیای صغیر بود. معماری دوران هلنی بزرگ مقیاس است و در آن شاهد گسترش فضاهای درونی هستیم.

تا اینجا، دوره‌های هنر و معماری یونان را از نظر گذراندیم، با اینحال هنر و معماری یونانی، شیوه‌هایی منحصر به خود دارد که آن‌ها را با نظام‌های معماری یونان می‌شناسیم. در ادامه این نظام‌ها را از نظر می‌گذرانیم.

نظام دوریک در معماری یونان

نظام دوریک( شیوه دوریک)، کم تزئین‌ترین شیوه ساخت و ساز یونان است. این شیوه یک نظام رسمی با صلابت است که ساختاری مردانه دارد و خشن است. هم در دوران یونان باستان و هم در دوران پس از آن، در هر کجا که نیاز به القای حسی رسمی و ساده بوده‌است از نظام دوریک استفاده شده‌است.

آثار دوریک، با استفاده از سنگ پاکتراش بدون ملات ساخته شده‌اند. ستون‌های دوریک سرستون بالشتکی دارند و روی آن‌ها با شیار تزئین شده‌است. قطر ستون دوریک در بالا کمتر از پایین است.

نظام ایونی( ایونیایی) در معماری یونان

شیوه ایونی یا نظام ایونی، ظرافت بیشتری نسبت به مورد قبل دارد و صلابت آن کمتر از دوریک است. ستون‌ها باریک و بلندتر هستند و سر ستون‌هایی حلزونی شکل و پیچ‌خورده دارند. هر ستون، 24 شیار روی بدنه خود دارد.

شیوه کرنتی در معماری یونان

نظام(شیوه) کرنتی، شیوه‌ای است که اولین بار در معابد استفاده شد و اوج آن را در ستون‌های بیرونی ساختمان‌ها، 300 سال پس از معابد، می‌بینیم.

در این نظام، سر ستون آرایش برگ کنگری دارد و بسیار شلوغ است. بدنه ستون باریک و بلندتر از سبک یونیک است و تناسبات به نسبت ظریف‌تر و زیباتری دارد. این ستون به دلیل حکاکی‌ها و ظرافت، بیشتر مورد پسند عموم بود.

البته باید این نکته را در نظر بگیرید که تفکیک این شیوه‌ها بیشتر بر اساس تناسبات است و جزئیات، تاثیر کمتری در این تفکیک دارند.

دیگر ویژگی‌های معماری یونان

در معماری یونان، فرم سنتوری در بالای ساختمان استفاده‌ای متداول داشت که ریشه در تمدن میسن دارد. مصالح استفاده شده عمدتا مرمر سفید و آهک بود و سبک دکوراسیون داخلی در معماری یونان، تعادل و تقارن را جزء اصول اساسی خود قرار داده بود. زنجیره یونانی، یکی از معروف‌ترین نقوش در معماری یونانی است. در این دوران به رنگ‌های سفید و آبی اهمیت زیادی می‌دهند و هرچه بیشتر به دوران متاخر یونان نزدیک می‌شویم، استفاده از نور طبیعی نیز افزایش می‌یابد.

معابد یونان، تجلی طبیعت و خدایان در معماری

در یونان باستان، توجهی به ساخت مقابر و آرامگاه‌های پادشاهی ندارند. برخلاف آنچه در تمدن‌های کهن شرق دیدیم. غالب توجه یونانیان، معطوف به معابد است. این توجه در قالب بناهایی مثل قربان‌گاه، تئاتر، معبد، تولوس، گنج‌خانه، ادئون و … خود را نمایان می‌کند. مهم‌ترین نکته در هنر و معماری یونان، تاثیر توجه به طبیعت در این پدیده است. طبیعت یونان طبیعتی بسیار زیبا و شگفت‌انگیز است که مستقیم‌ترین و بارزترین تاثیر را بر معماری این سرزمین داشته‌است. آن‌ها برای هر یک از عناصر طبیعت، خدایی تصور می‌کردند و برای هر یک از این خدایان معبدی می‌ساختند که رو به عنصری بود که نماینده آن خداست. می‌توان گفت قبله‌گاه معابد، عنصری بود که خدای مربوطه نماینده آن بود.

ساخت و ساز معابد به صورت حجمی بزرگ بود با ستون‌هایی پیرامونی و یک فضای اصلی در مرکز بنا. بسیاری، این فضا را مجسمه‌وار و Massive دانسته و این را یک ایراد اساسی معابد یونانی می‌دانند، چرا که در آن عملکرد وجود ندارد. در واقع تنها حرکت مربوط به رواق‌های پیرامونی است و عمل عبادی نیز در خارج از معبد صورت می‌گرفته‌است.

آکروپولیس و معبد پارتنون

آکروپلیس، معروف‌ترین ساختار معماری یونان است که در ارتفاعات آتن واقع است و یک شاهکار از دوران کلاسیک یونان محسوب می‌شود. برای رسیدن به این ساختار، مسیری زیگزاگی پیموده می‌شود که نشانه ارگانیک بودن معماری یونان است. در این مسیر قبل از هرچیز به معبد پارتنون می‌رسیم. معبد پارتنون، برای آتنا ساخته شده‌است و مجسمه‌ای از این الهه به طول 6 متر در آن قرار دارد. در واقع می‌توان گفت، اگر بخواهیم آتنا را به بیان معماری ترجمه کنیم، پارتنون چیزی است که پدید می‌آید. در درون مقصوره(محل قرار گیری مجسمه آتنا)، ستون‌هایی دوریک قرار دارند. معبد روی یک صفه سنگی قرار دارد.  بسیاری، پارتنون را تجلی تناسبات معماری یونان می‌دانند. در پارتنون ستون‌های کاریاتید نیز مشاهده می‌شود.

در نهایت می‌توان گفت، هنر و معماری یونان، مظهری است از ارادت انسان به طبیعت اطراف و بسیاری از موارد به کار گرفته شده در معماری این سرزمین را می‌توان در معماری تمدن اژه نیز دید. در واقع، مینوسی‌ها و میسنی‌ها، بیشترین تاثیر را بر معماری تمدن یونان داشتند، به ویژه در ظهور و شکل‌گیری اولیه آن در دوران کهن.

یکی از موثرترین افراد در کشف مفاهیم مربوط به معماری دوران باستان یونان و روم، ویتروویوس است که در “ده کتاب معماری” خود، به تفصیل ویژگی‌های معابد یونان و سایر ساختارهای معماری این تمدن را واکاوی کرده‌است.

برای آشنایی با معماری سایر تمدن‌های جهان، به دیگر مقالات وبسایت ما مراجعه کنید و از سیر تحول هنر و معماری در طول زمان لذت ببرید.