بررسی آثاری از معماری پادشاهی میانه در مصر

سرزمین مصر که در جنوب شرقی مدیترانه و شمال آفریقا واقع شده‌است، همواره معماری منحصر به خود را داشته‌است که در بررسی آثار معماری جهان نقشی جذاب را ایفا می‌کنند. در دوران قدیم، ساکنین مصر به دو منطقه شمالی و جنوبی تقسیم می‌شدند، با دو فرهنگ کاملا متفاوت و حتی رنگ پوستی کاملا متفاوات! مصر سفلی مردمی چادرنشین و چوپان، با رنگ پوست‌های تیره داشت که در شمال مصر ساکن بودند و مصر علیا که در جنوب ساکن بودند، خانه‌هایی از نی و پوستی روشن داشتند و اقتصادشان مبتنی بر کشاورزی بود. هر دو گروه اعتقادی ویژه به جهان پس از مرگ داشتند و همین موضوع به اهمیت معماری مقابر در مصر تاکید دارد. ولی در مراسمات مذهبی تدفین این دو گروه، اختلافاتی فاحش مشاهده می‌شود.

همانطور که در بررسی معماری مصر در دوره پادشاهی کهن گفتیم، مردم مصر مصالح با دوام را به مقبره‌سازی اختصاص می‌دادند و در ساختن منازل و سکونت‌گاه‌های خویش مصالحی کم دوام داشتند و همین موضوع باعث شده‌است که از معماری خانه‌ها اطلاعات چندانی وجود نداشته‌باشد ولی نمونه‌هایی پا برجا از مقابر هنوز که هنوز است وجود داشته‌باشند.

دوره‌های تاریخی مصر که هر یک معماری مخصوص به خود را دارند، عبارتند از:

پادشاهی کهن (۳۲۰۰-۲۰۴۰ ق.م)
پادشاهی میانه (۲۰۴۰- ۱۶۵۰ ق.م)
پادشاهی جدید(۱۵۵۰- ۱۰۷۰ ق.م)

پادشاهی میانه، دومین دوره پادشاهی مصر، پس از دوران کهن است. دوره یازده و دوازده در امپراطوری مصر، مربوط به دوره پادشاهی میانه مصر است. در واقع، این دوره پس از مدت زیادی آشوب، بر مصر حاکم شد و توانست ثبات را به مصر بازگردانده و هنر، معماری، ادبیات و فرهنگی غنی به آن بدهد. در واقع، زمین‌دارانی جاه‌طلب، با فراعنه درافتادند، آن‌ها را به زیر کشیدند و پس از آن تا حدود هفتصد سال، مصر سراسر آشوب بود. تا اینکه، فردی به نام منتوحوتپ، مصر را دوباره یکپارچه کرد و این سرآغاز دوران پادشاهی میانه و تحولاتی در هنر و معماری مصر بود. با اینحال مصر هرگز به دوران پادشاهی کهن خود بازنگشت.

برجسته‌ترین آثار معماری در دوران مصر میانه، مقابر صخره‌ای مصر هستند، که در ادامه آن‌ها را به صورت دقیق بررسی کرده و از نظر می‌گذرانیم. با ما همراه باشید.

آشنایی با مقابر صخره‌ای بنی حسن در مصر

آثار معماری مصر در دوران میانه، هرگز شکوه اهرام ثلاثه و یا هیچ یک از ساختارهای معماری مصر در دوران کهن را ندارند، و در برابر آن‌ها محقر می‌نمایند. در واقع به دلیل تجربه آشوب‌های بسیار، مصر در این دوران قدرت اقتصادی کمی دارد و همین موضوع سبب می‌شود که در این دوره پروژه‌های ساخت و ساز تا حد زیادی افت کنند.

مقابر بنی‌حسن، معروف‌ترین آثار معماری و ساخت و ساز در دوران پادشاهی میانه مصر هستند. این مقابر در دل کوه حفر شده‌اند. اگر به فرم کوه نگاهی بیندازید، کوه به نوعی همان هرم طبیعی است، در نتیجه ما در این مقابر نیز هرم را داریم ولی در قالب کوه! یعنی از یک عنصر طبیعی برای القای حضور هرم در معماری استفاده شده‌است و این نشان‌دهنده اهمیت اهرام برای مصری‌هاست.

مقابر بنی‌حسن، ساختاری 3 قسمتی دارند و معماری آن‌ها، راست گوشه‌است. در آن‌ها سلسله مراتب نیز حاکم بوده که در ادامه این سلسله مراتب را توضیح خواهیم داد.

سلسله مراتب در معماری مقابر بنی حسن مصر

در وهله اول، یک پیش فضا تعریف شده‌است. یک پیش‌فضا که سعی شده‌است فضاسازی‌هایی نیز برای آن انجام شود. پس از آن یک ورودی قرار دارد. دو ستون در این ورودی قرار دارند که نقش سازه‌ای نداشته و فقط تعیین کننده محور برای مخاطب هستند.

فضای بعدی هندسه مربع دارد، و در آن 4 ستون قرار گرفته‌است، در این فضا ساخت و پرداخت‌هایی می‌بینیم، نقوش برجسته رنگی از این موارد هستند که از آن‌ها می‌توان به رسوم و آداب مصر پی برد. به این نقش برجسته‌ها ریلیف گفته می‌شود. تیر و ستون‌ها در این فضا نقش سازه‌ای ندارند و به صورت سنگی، ریشه در معماری چوبی و خشتی مصر( معماری غیر مقبره‌ای مصر) دارند. در نهایت به اتاقک تدفین می‌رسیم.

معماری مقبره خنوم حوتپ از مصر میانه

مقبره خنوم حوتپ، مقبره‌ای است از معماری دوران پادشاهی میانه مصر که یکی از سالم‌ترین مقابر صخره‌ای به جای مانده از این دوران است. کتیبه‌ای در این مقبره وجود دارد که در آن خنوم حوتپ از شکوه مقبره بسیار تمجید و تعریف کرده‌است و در آن عنوان شده که در ساخت و ساز این مقبره از چوب درخت سرو با ارتفاع 6 متر برای ساختن درها استفاده شده‌است.

مقابر تخته‌سنگی پادشاهی میانه در واقع جانشین‌هایی هستند برای اهرام. در این دوران رسم جدیدی از تدفین مردگان به وجود آمد و همین موضوع منجر به تغییراتی در رسوم مصری نیز شد.

در این مقبره همان سلسه مراتبی که بازگو کردیم کاملا مشهود است. در جلوی آن یک تالار ستوندار کوتاه قرار دارد و پس از گذشتن از دهلیز و تالار به اتاقک مقدس می‌رسیم. این‌ها واحدهای معماری مصر در تمامی مقابر صخره‌ای بوده‌اند..

نقاشی و پیکرتراشی در هنر و معماری معماری پادشاهی میانه مصر

یکی از نقوش این مقبره، دو خدمتکار را نشان می‌دهد که در حال علف دادن به یک غزال آفریقایی هستند. تکنیک نقاشی در این دوران بسیار متفاوت از دوره‌های قبلی مصر است. در اینجا تا حدی شاهد شکل‌گیری پرسپکتیو هستیم، به صورتی که هنرمند تلاش داشته‌است تا شانه‌های عقب‌تر این دو خدمتکار را کوتاهتر نشان دهد و این موضوع باعث به وجود آمدن حرکتی عجیب غریب شده‌است، به صورتی که نمای رو به رو و نمای جانبی این افراد به طرزی نادر به هم وصل شده‌است. در واقع ترکیبی از هنر دو و سه بعدی را در این کار می‌بینیم.

پیکره‌هایی از این دوران کشف شده‌اند که در آن واقع‌گرایی بیشتری دیده می‌شود و قوانین پرسپکتیو را می‌توان در مجسمه‌ها نیز دید. یعنی در پی عمیق کردن آثار هنری خود بوده‌اند. حالات انسانی را می‌توان در این پیکره‌ها دید.

معبد منتوهوتب از دوران پادشاهی میانه مصر

در دیرالبحری، معبد و مقبره منتوهوتب را می‌بینیم که بسیاری آن را متعلق به دوران میانه مصر می‌دانند. این مجموعه، ترکیبی است از طبیعت و معماری و ساخت و ساز آن نوعی تلفیق محیط طبیعی و محیط مصنوع است. در سه طرف آن، سه حیاط می‌بینیم. حیاط داخلی منتهی است به مرقد فرعون و دختران او، محل تدفین در دل کوه قرار دارد. تراس‌ها با سطوح شیب‌دار به هم متصل هستند و هرمی کوچک نیز در این بنا وجود دارد که یادمانی است از مقابر مصری. این معبد، در واقع ترکیبی است از اهرام ثلاثه و مقابر صخره‌ای ستون‌دار و هر دو را در دل خود دارد.

نقش اسفینکس در هنر و معماری مصر چیست؟

در دوره پادشاهی میانه، خبری از اسفینکس‌ها نیست، ولی اسفینکس (ابوالهول)، اسطوره‌ای بسیار مهم برای مصری‌هاست که عدم حضور آن در مقابر پادشاهی میانه به معنای عدم اهمیت آن نیست.

ابوالهول که در معماری مصری کاربرد زیادی داشته‌است، نقش لاماسوهای تمدن بین‌النهرین( آشوری‌ها) را دارد و در واقع همان لاماسو است ولی در پیکری دیگر و می‌توان گفت مصری شده لاماسوهاست. ابولهول، ادغامی است از سر انسان، پیکر شیر، بال عقاب و پوششی بر روی سر که مشابه پوشش زنان مصر در آن زمان است. این موجود عجیب غریب، نگهبان ورود به دروازه مردگان است و در کنار هرم خفرع نمونه موجود آن را می‌بینیم. به عقیده مصری‌ها او مظهری است از آفتاب و از فرد سوالاتی می‌پرسد که اگر نتواند به آن پاسخ دهد لایق ورود به جهان بعد نیست. ابوالهول هرم خفرع، 70 متر طول و 20 متر ارتفاع دارد.

بسیاری از رموز ابوالهول هنوز کشف نشده‌است. در آن دوران، خالقین اساطیر، آثار خود را در برخی از جهات محافظت می‌کردند و تمامی رموز را نمی‌گفتند. این موجود باستانی، نمودی است از هلاک و نیستی و نمادی است از دانایی. چهره بی‌رحم و سرد او حاکی از قاطعیت او در مواجهه با فردی است که مورد پرسش است.

اسفینکس‌ها، بسیار مورد تقلید هنرمندان یونانی قرار گرفته‌اند و در هنر و معماری یونان نمونه‌های کپی شده آن را می‌بینیم. ابوالهول برای مصری‌ها برای تکریم از الهه دانش نیز ساخته می‌شد.

همانطور که دیدیم، هنر و معماری مصر در گذر از دوران کهن به دوران میانه، تغییراتی اساسی داشت. در واقع نه تنها خبری از سازه‌های غول پیکر با آن میزان از خرج نیست، بلکه به سمت استفاده از طبیعت رفته‌اند، کمی محقرتر طراحی انجام داده‌اند و نقوش بیشتری نیز به معماری آن‌ها وارد شده‌است.

در نوشتار بعدی به بررسی آثار معماری پادشاهی جدید مصر خواهیم پرداخت و در آن نیز سیر تحول مقابر را به وضوح خواهید دید. اگر توجه کنید، معابد برای مصریان اهمیتی بسیار کمتر از مقابر داشته‌اند و در مقایسه با تمدن بین‌النهرین و زیگورات‌ها که فضای عبادی بودند، در مصر بیشتر به جهان پس از مرگ می‌اندیشیده‌اند.

این‌ها همه نشان از تاثیر باور مردم بر هنر و معماری اقوام مختلف در گذشت اعصار دارد و با بررسی آثار معماری هر یک می‌توان به بسیاری از باورهای آن‌ها پی برد.

برای آشنایی با دیگر آثار معماری تاریخی جذاب مصر و یا سایر تمدن‌ها در جهان، می‌توانید به سایر مقالات وبسایت دکتر بخشی سر بزنید. همچنین برای مشاوره در زمینه خرید و فروش ویلا در شمال و برج‌های ساحلی سرخرود می‌توانید از طریق راه‌های ارتباطی با مشاورین ما در ارتباط باشید.