رنسانس آغازین، از هنر برونلسکی تا آلبرتی در معماری

رنسانس، که تولد دوباره ارزش‌ها در کلیه سطوح جامعه محسوب می‌شد، خود به دوران‌های متفاوتی تقسیم می‌شود. رنسانس آغازین، رنسانس متعالی و رنسانس متاخر و شیوه‌گری! این دوران‌ها، به هم پیوسته هستند و هریک از دل دیگری زاییده شده‌است. به دنبال تغییرات و نیاز به تغییرات جدید در هر دوران، شاهد دگرگونی‌هایی از رنسانس آغازین تا متاخر هستیم. در این نوشتار عمده تمرکز ما بر بخش اولیه، رنسانس آغازین، است و با معماران و ساختمان‌های این عصر بیشتر آشنا می‌شویم.

در رنسانس آغازین، شاهد احیای معماری گذشته، یعنی روم و یونان هستیم. در قرون وسطی، عمده تمرکز بر ساخت نیایشگاه و کلیسا بود، ولی در این دوران ساختمان‌های غیر مذهبی نیز مورد توجه قرار گرفت و با ایده گرفتن از معماری روم باستان، خانه‌های ییلاقی ساخته شدند. از سوی دیگر، مجسمه‌سازی نیز در رنسانس آغازین بسیار مورد توجه قرار گرفت. در رنسانس آغازین، قدیسان تا حد زیادی زیر سوال برده شدند و جنبه‌های الهی این افراد می‌توانست اسطوره‌زدایی شود! به همین دلیل مجسمه‌سازی در این دوران با هاله‌های عرفانی همراه نیست و رئال است.

اگر به دنبال یک نمونه مناسب از معماری، در زمان گذار از قرون وسطی به رنسانس هستید، باید کاخ داوانزاتی فلورانس را ببینید، نمونه‌ای کامل از رنسانس آغازین! کاخ داوانزاتی، در زمینی محدود بنا شده‌است، زمینی باریک و نامنظم! این ویژگی غالب شهرهای قرون وسطایی است که در رنسانس آغازین هنوز رنگ و بویی از این طراحی‌ها دیده می‌شود. به خاطر داشته‌باشید که محو شدن یک سبک هرگز به یکباره نیست و رفته رفته اتفاق می‌افتد.

اگر بخواهیم بیشتر از کاخ داوانزاتی بگوییم، تا به واسطه آن به نگاه معماران رنسانس آغازین نیز پی ببریم، باید یه این موارد اشاره کنیم: وجود ایوانی سرپوشیده در طبقه همکف به عنوان ورودی ساختمان که به سمت خیابان باز شده‌است، ایوانی که از آن به عنوان انبار و فروشگاه استفاده می‌شود. یک حیاط مرکزی در این کاخ وجود دارد که دسترسی به پلکانی که به طبقات می‌رسد را نیز ممکن می‌کند.

فضاهایی مجلل و مسکونی در این طبقات وجود دارد که بسیار وسیع هستند، ولی هنوز رنگ و بوی پلان‌های نا‌منظم قرون وسطی در آن‌ها به وضوح دیده می‌شود، کاخ‌هایی به هم ریخته با سامان‌دهی به نسبت آشفته! ولی نمای این ساختمان از رنسانس آغازین، متقارن و منظم است و تزئینات اتاق‌ها از جذاب‌ترین وجوه آن است. آجرکاری طرح‌دار کف، سقف کاذب تزئیین شده و چوبی و شومینه‌هایی با حجاری فوق‌العاده مخصوص همان زمان! و یا شیشه‌هایی از کریستال، پرده‌های دیوارکوب و … که هنوز رنگ و بویی قرون وسطایی دارند.  این ساختمان در حال حاضر موزه است و مرزی است میان قرون وسطا و رنسانس و همین موضوع آن را به یکی از خاص‌ترین ساختمان‌ها تبدیل کرده‌است.

فیلیپو برونلسکی، نقطه‌ای در آغاز رنسانس

رنسانس آغازین، یا فاز اولیه رنسانس، به خوبی در ایتالیایی 1400 میلادی قابل دست‌یابی است و فیلیپو برونلسکی شخصیتی برجسته از این دوران است که نام آشنای جهانیان است. او اهل فلورانس، مهد آغازین رنسانس، بود. برونلسکی که به عنوان زرگر آموزش دیده‌بود، به هندسه‌دان، مجسمه‌ساز و مهندس معمار برجسته‌ای تبدیل شد! بسیاری او را نخستین نمونه از “انسان عصر رنسانس” می‌دانند که در آن واحد، مهارت‌های بسیاری دارد! یکی از نقاط قوی در موفقیت برونلسکی، سفر او به رم و اقامت 5 ساله او در آنجاست. با اینکار او توانست مطالعه دقیقی از آثار به جا مانده باستانی داشته‌باشد.

شاید این سوال برای شما هم پیش آمده باشد که در قرون وسطی نقشه ساختمان چگونه ترسیم می‌شد وقتی که در جهت تکمیل مهم‌ترین عنصر  ساختمان، یعنی سقف، هیچ ایده خاصی وجود نداشت! از مهم‌ترین اقدامات برونلسکی، ارائه طرحی است از ساخت گنبدی عظیم، بدون نیاز به پشت‌بند و چوب‌بست! البته برونلسکی این مهارت خود را در اختیار سایرین قرار نمی‌داد و فوت و فن کارش را فقط خودش می‌دانست. در نهایت، برونلسکی گنبدی عظیم در شهر فلورانس برپا کرد، تا نشانه‌ای شاخص در آسمان این شهر باشد.

گنبد برونلسکی در فرم از سبک رومی تبعیت نمی‌کند، تیزه‌دار است و به کلیساهای گوتیک شباهت دارد، از طرفی، یادآوری است از طاق‌زنی در قرون وسطی! فقط یک تفاوت وجود دارد و آن هم حذف پشت‌بند با استفاده از تکنیک‌های مهندسی است. این اثر مهم‎‌ترین اثر برونلسکی در رنسانس آغازین است، با اینحال او سرپرست پروژه‌های بسیار موفق دیگری نیز بود، مثل بازسازی کلیساهای فلورانسی سنت لورنتزو و سنت اسپیریتو.

از طرفی، نیایشگاه کوچک پاتزی در حیاط مرکزی کلیسای سانتا کروچه فلورانس نیز منسوب به او است. البته مشخص نیست که برونلسکی تا چه حد در این اثر مشارکت داشته‌است و تا بعد از مرگ او نیز ساختمان تکمیل نشده‌بود. با اینحال، طرح این نیایشگاه بسیار شبیه به خزانه کلیسای سنت لورنتزو است.

نخستین اثر برونلسکی در سنت لورنتزو، طراحی فضایی است کوچک، که بسیار به خزانه کلیسا شبیه است. این خزانه به منظور متمایز شدن از خزانه متاخری که میکل آنژ طراحی کرده‌است، خزانه عتیق نامیده می‌شود.

میکل اوتزو معماری دیگر از رنسانس آغازین

میکل اوتزو، طراح کاخ مدیچی ریکاردی در فلورانس، از دیگر معماران رنسانس آغازین است. البته او در طراحی این کاخ با دی بارتو لومئو مشارکت داشت. در رابطه با کاخ مدیچی ریکاردی باید بگوییم که، این بنا ویژگی‌های قرون وسطایی زیادی دارد! از سنگ‌کاری‌های روستیک گرفته تا پنجره‌های کوچک، با اینحال این کاخ ویژگی‌هایی دارد که به واسطه آن بتوانیم آن را از رنسانس آغازین بدانیم، ویژگی‌هایی مثل پلانی متقارن با حیاط مرکزی ستون‌دار و استفاده از جزئیات معماری رومی.

راهروی ورودی مرکزی این کاخ، به باغ پشت کاخ منتهی می‌شود. ستون‌های کرنتین به تعداد دوازده عدد، ایوان سرپوشیده اطراف را با قوس پوشش می‌دهند. اتصال ستون‌ها و طاق‌ها اصلا ظرافت ندارد!

فضای داخلی اتاق‌ها در این معماری از رنسانس آغازین، ساده است و بدون تزئین به جز، سقف کاذب چوبی با طراحی استادانه، چهارچوب کلاسیک درها و تزئینات بسیار زیبای طاقچه شومینه‌ها.

در اتاق‌های اصلی، دیوارها با پرده‌های دیوارکوب تزئین شده‌اند و نقاشی‌های دیواری اثر بنوتزو گوتزولی، نیایشگاه را پوشانده‌اند.

بعدها این کلیسا در طرح توسعه، نمای بیرونی خود را حفظ کرد ولی تقارن پلان فقط در سمت چپ ساختمان حفظ شد.

آلبرتی، نابغه‌ای دیگر از رنسانس آغازین

لئون باتیستا آلبرتی، پژوهشگر، موسیقی‌دان، هنرمند و تئوریسین رنسانس آغازین که در سال 1485 میلادی کتاب “در رابطه با ساختمان” از او منتشر شد، یعنی نخستین اثر مکتوب پس از تلاش‌های وتروویوس در زمینه دست‌یابی به نظریه‌ای برای طراحی معماری.

این کتاب در پیشبرد طراحان آینده، تاثیری بسیار به سزا داشت. در واقع، سهم این کتاب در رسیدن از رنسانس آغازین به رنسانس متعالی و پیشرفته، بسیار زیاد است، در حدی که مفاهیم را پخته‌تر کرد و برداشت‌های سطحی را بهبود بخشید.

اگر بخواهیم متعالی‌ترین اثر آلبرتی را نام ببریم، باید به کلیسای سنت آندریا در مانتووا اشاره کنیم. این کلیسا اصلا راهرو ندارد و  گنبد بر تقاطع محورهای پلان چلیپایی آن قرار گرفته‌است.

در این کلیسا با دیوارهای حجیم، باربر و نفوذپذیری رو به رو هستیم که متحمل وزن و رانش طاق‌های گهواره‌ای شکل هستند و به جای ستون‌های آزاد، نیم‌ستون‌هایی عظیم می‌بینیم.

پس از مرگ آلبرتی، به سطوح داخلی، تزئینات زیادی اضافه شده‌است، ولی فضا ماهیتی ساده و گیرا دارد، تاثیری که آلبرتی از یکی از حمام‌های روم باستان گرفته و آن را به این فضا منتقل کرده‌است.

دیوارهای داخلی و خارجی این بنا که از شاهکارهای رنسانس آغازین محسوب می‌شود، نشان‌دهنده استفاده از تناسباتی ساده است.

تحولات در رنسانس این دوران را به سمت دوران رنسانس متعالی سوق می‌دهد که در مطلبی دیگر به آن خواهیم پرداخت.