بررسی معماری معروف‌ترین مساجد دوران سلجوقی

دوران سلجوقی، دوره‌ای درخشان از هنر و معماری ایران است که بارزترین هنر آن را معماری می‌دانیم. در این دوره، حیاط با ایوان‌های پیرامونی و گنبد تلفیق شد و این موضوع منجر به خلق مسجد جامع شد. صحن مرکزی این ساختار و چهار ایوان اطراف آن، الگوی معماری مذهبی ایران شد. در این دوره، نماسازی دیوارها آجری بود و با استفاده از همین متریال، نقوش متنوعی در دیوارها ایجاد می‌کردند. این هنر( آجرکاری) از قرن 5 آغاز شد و تزئین بناها با آن ادامه یافت و رفته رفته رو به تکامل گذاشت. در اواخر دوران سلجوقی، گچبری و رنگ نیز پا به عرصه تزئینات معماری گذاشتند و کاشی لعاب‌دار فیروزه‌ای نیز در بناها به کار گرفته شد.

در معماری سلجوقی، شاهد ایجاد انواع گنبد هستیم، به ویژه،انواع گنبد آجری به صورت دو پوسته( پیوسته و گسسته) به شکل ناری.  در این دوران گنبد داخلی عموما ترکین بود و کروی شکل و گنبد بیرونی، اغلب نوک‌تیز بود و به صورت آجرکاری ساده اجرا می‌شد.

گوشه‌سازی در معماری سلجوقی عموما پتگانه است و پوشش شبستان‌ها، با آجرچینی کلنبو و یا گهواره‌ای است. نمونه‌هایی بسیار نفیس از گچ‌بری در محراب مساجد را می‌توان در آثار این دوران یافت. در این دوران، تزئینات معقلی آغاز شد(تر کیب نقوش آجر و کاشی در کنار هم) که نمونه‌های آن را در آثار می‌بینیم.

معماری مساجد در این دوران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در ادامه مهم‌ترین مساجد سلجوقی را بررسی می‌کنیم.

معماری مسجد جامع بروجرد

این بنا که در سال 150 تا 260 هجری ساخته شده‌است، در واقع یک اثر معماری ساخته شده بر بقایای یک آتشکده ساسانی محسوب می‌شود. این ساختمان، کهن‌ترین مسجد غرب ایران است و در شرق بروجرد قرار دارد. گنبد این مسجد مربوط به معماری سلجوقی است و شبستان شمالی آن مربوط به زمان قاجار است. این مسجد در دوره صفویه، قاجار و سلجوقی مورد مرمت قرار گرفته است.

ایوان جلوی گنبدخانه و مناره‌های آن مربوط به سال 1209 هجری قمری هستند. تزئینات این بنا، آجرکاری و کاشی‌کاری است و جنگ و زلزله به آن آسیب‌هایی وارد کرده‌است.

معماری مسجد جامع اردبیل

به عقیده ماکسیم سیرو، این مسجد، بر روی یک آتشکده ساسانی بنا شده‌است. این بنا، یک مسجد مخروبه است و بر روی یک تپه مصنوعی در ارتفاع 5 متری قرار دارد. تبدیل شدن این اثر معماری به مسجد، مربوط به سده 4 و 5 هجری است. در زمان سلجوقیان، گنبدخانه و ایوان جلوی آن و منار آجری به این مسجد اضافه شدند.

یک محراب گچبری در دوره ایلخانی بر روی محراب گچبری سلجوقی ساخته شد. در حال حاضر فقط مناره از بخش سلجوقی مسجد است.

معماری مسجد جامع ساوه

این مسجد، از نخستین مساجدی است که بر روی یک مسجد قدیمی بنا شده‌است. بنای اولیه، شبستانی پیرامونی و صحنی مرکزی داشته و بارویی از چینه و خشت آن را محصور کرده‌بود. قدیمی‌ترین بخش این مسجد، کتیبه‌ای مربوط به سده 4 هجری است.

شاخص‌ترین ویژگی معماری مسجد جامع ساوه، ساخته شدن تمامی اجزای آن با خشت و گل است. این اثر معماری در طول زمان دگرگونی‌های فراوانی به خود دیده‌است. در حوالی سده 5 هجری در زمان سلجوقیان، گنبدخانه بخش جنوبی احداث شد. مناره مربوط به 504 هجری است. در حمله مغول، معماری این بنا آسیب زیادی دید و در آغاز سده هشتم هجری مرمت مسجد آغاز شد. ایوان غربی و محراب گنبدخانه مربوط به سال 705 قمری هستند.

در غرب گنبدخانه، بخش چهار صفه را می‌بینیم که احتمالا مربوط به قرن 9 است و ایوان جنوبی در سال 936 هجری ساخته شده‌است. کاشیکاری گنبد نیز مربوط به دوران صفوی است.

معماری مسجد جامع دامغان

در شمال شرقی دامغان به مسجد جامع این شهر می‌رسیم که یکی از آثار معماری مهم سلجوقی محسوب می‌شود. صحن این مسجد 38 متر طول و 36 متر عرض دارد و بنای اولیه این مسجد در سده‌های اولیه هجری ساخته شده‌است. به احتمال زیاد بانی آن مامون عباسی بوده‌است. قدیمی‌ترین بخش این مسجد، معماری فضای ایوان‌دار جبهه غربی آن است. در اینجا یک میانوار و دو بروار را مشاهده می‌کنیم. گسترش این اثر معماری مربوط به دوره سلجوقیان است. مناره کناری مربوط به قرن 5 است. مسجد در طول سالیان به دلیل حوادثی مثل زلزله کاملا تخریب شده و فقط مناره ویران نمی‌شود. مسجد کنونی، مربوط به زمان قاجار است و توسط میرزا محمدخان سپهسالار به صورت کامل بازسازی شده‌است.

بنای کنونی شبستانی وسیع با طول 43 متر و عرض 23 متر دارد و دارای دو ردیف ستون با پوشش تاق کلنبو است. مناره مسجد که احتمال می‌رود مربوط به سال 450 هجری باشد، دارای تزئینات آجر و کاشیکاری است. در سال 1311 این مناره بر اثر صاعقه دچار آسیب شد و مرمت گردید.

معماری مسجد جامع کاشان

کهن‌ترین بنای اسلامی شهر کاشان و یا به عبارتی قدیمی‌ترین اثر معماری اسلامی شهر کاشان، مسجد جامع این شهر است. این مسجد، گنبدی آجری داشته و در جلوی گنبدخانه ایوانی بلند دارد. مسجد دو شبستان بزرگ دارد و و در ضلع شمالی خود شبستانی زیر زمینی جای داده‌است. مناره‌ای آجری نیز از جمله ارکان معماری آن است.

به احتمال زیاد این بنا از آتشکده‌های قبل از اسلام بوده و در دوران اسلامی تبدیل به مسجد شده‌است. به نظر می‌رسد که این بنا توسط دختر مالک اشتر بنا شده باشد.

کتیبه مناره این اثر معماری مربوط به زمان 466 هجری است. این مناره، تنها اثر تاریخ‌دار کاشان مربوط به سلجوقیان است و سومین مناره تاریخ‌دار مساجد ایران است. از دوره سلجوقی فقط معماری این مناره و یکی از محراب‌های شبستان را داریم. دو محراب دیگر مربوط به قرن 8 و 12 هجری هستند.

معماری مسجد ملک کرمان

مسجد ملک کرمان، مجموعه‌ای است به نسبت بزرگ که در سال 478 هجری در زمان ملک تورانشاه سلجوقی بنا شده‌است. این مجموعه دارای مدرسه، خانقاه، حمام و بیمارستان بوده‌است. این مسجد که آن را با نام مسجد امام خمینی نیز می‌شناسند، 107 متر طول و 91 متر عرض دارد و یکی از بزرگ‌ترین مساجد ایران است. این اثر معماری، نخستین مسجد جامع کرمان محسوب می‌شود.

قدیمی‌ترین بخش مسجد که آن را با نام شبستان حسنی می‌شناسند، متعلق به قرون اولیه اسلام و دوره دیلمیان است. برج آجری گوشه شمال شرقی، ایوان قبله، محراب‌های گچبری شده و تزئینات گچبری ایوان‌ها، مربوط به معماری سلجوقی هستند.

بزرگ‌ترین ایوان مسجد ملک، ایوان رو به قبله است و در آن تزئینات آجری و کاشی‌کاری دیده می‌شود. این ایوان در سال 1285 مرمت و بازسازی شده‌است.

معماری مسجد برسیان

مسجد جامع برسیان که آن را با نام مسجد پارسیان نیز می‌شناسیم از آثار معماری دوران سلجوقی است که در دوره‌های تیموری و صفوی، بازسازی‌هایی به خود دیده‌است. این مسجد در روستای برسیان استان اصفهان قرار دارد.

این اثر معماری دارای ساختار چهارتاقی است. گنبدی به قطر 10.30 متر دارد که دو پوسته پیوسته بوده که گوشه‌سازی پتگانه دارد و شبیه به گنبد تاج‌الملک مسجد جامع اصفهان است.

مناره کنار مسجد مربوط به سال 491 هجری است و بلندای آن 34 متر است.

محراب مسجد، آجرکاری و گچکاری شده‌است و در این مسجد تزئینات کاشی معرق نیز می‌بینیم که مربوط به دوران صفویه است. در مجاورت این مسجد، دو اثر معماری دیگر می‌بینیم، حمام برسیان و کاروانسرای دو ایوانی، که مربوط به زمان صفویان هستند.

معماری مسجد جامع ارومیه

این مسجد که واقع در بازار قدیم ارومیه واقع است، دارای گنبد خانه‌ای است که کهن‌ترین بخش آن محسوب می‌شود و در جنوب مجموعه قرار دارد. این بخش به احتمال بسیار زیاد بخش سلجوقی این مسجد است و مربوط به معماری آن دوران است.

ساخت و ساز محراب گچبری مربوط به زمان ایلخانیان است و یکی از نفیس‌ترین نمونه‌های محراب گچ‌بری در معماری ایران را در خود جای داده‌است. به احتمال بسیار زیاد شبستان چهل ستون این مسجد نیز مربوط به معماری ایلخانی است.

حجره‌های پیرامون صحن ولی جدیدتر هستند و مربوط به زمان زندیه می‌باشند. معمار این مسجد، زین‌العابدین معمار بوده‌است و پیشینه مسجد از قرن 5 تا قرن 12 را در دل خود دارد که این توالی در قرون، شاخصه بسیاری از مساجد ایران است.

معماری مسجد جامع قزوین

این مسجد نیز مثل بسیاری از مساجد اولیه، بر روی یک آتشکده ساسانی بنا شده‌است و این بخش که به دستور هارون‌الرشید در سال 192 هجری ساخته شده، امروزه به نام تاق هارونی شناخته شده و در گوشه جنوب شرقی مسجد واقع است.

گنبد در سال‌های 500 تا 509 هجری ساخته شده‌است و مسجد در سال 617 هجری با هجوم مغول‌ها دچار آسیب فراوان شد. ایوان شمالی این بنا و مناره‌های کاشی‌کاری طرفین آن، صفوی است. این اثر معماری، 8 شبستان بزرگ در اطراف صحن دارد و در ضلع جنوب غربی، یک شبستان زیر زمینی دارد که مربوط به سال 1238 هجری و زمان سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار است. گنبد مسجد 15 متر قطر دارد و تک‌پوش است. گوشه‌سازی آن نیز سکنج است.

درباره وبسایت

در این نوشتار از وبسایت دکتر بخشی، معماری برخی از مساجد دوران سلجوقی بررسی شد. برای مطالبی از این دست به سایر مقالات وبلاگ ما سر بزنید. همچنین می‌توانید برای آشنایی بیشتر با سرمایه‌گذاری در زمینه خرید و فروش ویلا در مازندران و یا برج ساحلی در سرخرود، از طریق راه‌های ارتباطی با مشاورین ما در تماس باشید و از مشاوره رایگان قبل از خرید در این زمینه بهره‌مند شوید.