معماری سلجوقی، بهترین نمونه‌های معماری آجری!
دوره سلجوقیان در ایران، دوره‌ای است از اوج فرهنگ و تمدن ایرانی! به نظر می‌رسد که عده‌ای صحراگرد که با مظاهر شهری و تمدن ناآشنا بودند، با حمله به حکومت قبلی، توانستند ارتشی بزرگ را شکست دهند و حکومتی جدید به وجود آورند. بسیاری انتظار داشتند این حکومت وقفه‌ای در سیر تمدن ایران ایجاد کند و یا حداقل از حکومت قبل هنر، فرهنگ و تمدنی نازل‌تر داشته‌باشد! با اینحال هرگز اینگونه نشد و می‌بینیم که سلجوقیان توانستند در اغلب عرصه‌ها به ویژه در عرصه هنر و معماری پیشتاز باشند! به صورتی که ما بهترین نمونه‌های معماری ایرانی را می‌توانیم در معماری سلجوقی ببینیم.
هنر و معماری سلجوقی بخشی از هنر دوران اسلامی است و عمدتا سال‌هایی را شامل می‌شود که این سلسله در ایران، آناتولی و آسیای مرکزی قدرت را به دست داشت و یا رو به انحطاط و زوال بود( چیزی نزدیک به دو دهه).
معماری سلجوقی را با آجرکاری‌های متنوع و زیبا و خلوص این مصالح در آثار می‌شناسیم و آثاری نفیس از آن زمان هنوز پابرجا هستند که جزء آثار ملی ایران محسوب می‌شوند. به دلیل اهمیت این دوران تاریخی در هنر و معماری ایران، این مطلب از سایت دکتر بخشی را به هنر و معماری سلجوقی اختصاص داده‌ایم. در ادامه با ما همراه باشید.
هنر و معماری سلجوقی
در این دوره، ایران هم در معماری و هم در سایر هنرها، حرکتی رو به جلو داشت و می‌توان یکی از دوره‌های اوج هنری و ساخت وساز سرزمینمان را در سلجوقیان بازجست! این هنر مرزها را درنوردید و هنرمندان در فنون مختلفی مثل آجرکاری، نساجی، سفال‌گری و … توانستند آثاری خلق کنند که هنوز ماندگارند.
معماری سلجوقی، نمادی است از شکوفایی هنر ایرانی و پختگی آثار را می‌توان به وضوح دریافت. ابداع چهار تاقی یعنی تلفیق حیاط 4 ایوانی و گنبد بر روی مربع، مربوط به معماری سلجوقی است و در بسیاری از مساجد سلجوقی شاهد حیاط مرکزی و 4 ایوان اطراف آن هستیم.
به دلیل وسعت این امپراطوری، امروزه، نشانه‌های معماری سلجوقی را می‌توان در آثار برجسته زیادی در مناطق جغرافیایی گسترده‌ای یافت. با اینحال، ایران امروزی، خواستگاه اصلی معماری سلجوقی است. اگرچه گذشت زمان بسیاری از این آثار را در اثر مواجهه با جنگ و یا حوادث طبیعی دستخوش تغییر و ویرانی‌هایی کرده‌است ولی هنوز بسیاری از آثار معماری سلجوقی، پایدار هستند.
در اوایل قرن دوازدهم، سلجوقیان تغییری اساسی در معماری ایرانی پدید آورند و آن هم ایجاد مسجد چهار ایوانی است. از سوی دیگر در مساجد این دوران، نوعی مسجد به نام مسجد کوشک نیز وجود دارد که در آن سه ضلع از فضای گنبدخانه باز است.
مقابر و بناهای یادبود در معماری سلجوقی، عمدتا 8 ضلعی گنبد دار هستند، مثل مقبره سلطان سنجر در مرو. مقبره سلطان سنجر 27 متر ارتفاع دارد و تزئینات مقرنس آن بسیار زیبا هستند.
در سوریه و عراق نیز بناهایی از معماری سلجوقی بر جای مانده‌است. این بناها عمدتا مدرسه هستند و یا مقبره. مانند مدرسه موریستان دمشق و یا مستنصریه بغداد که هر دو 4 ایوانی هستند. مقابر ولی حالتی مخروطی دارند.
با اینحال، آناتولی، بیشترین بناهای معماری سلجوقی را در دل خود جای داده‌است و بیشترین تعداد نیز مربوط به کارونسراهاست( در آناتولی تعداد کاروانسراها زیاد است و غالبا استفاده دفاعی داشته‌اند). در این ناحیه بناهایی ساده را می‌بینیم که در بسیاری از موارد تزئینات زیادی در اطراف درها دارند. یعنی بنا ممکن است کاملا ساده باشد ولی در اطراف در تزئیناتی زیاد داشته‌باشد. در آناتولی تحولی دیگر در معماری سلجوقی می‌بینیم و آن هم کناره‌گیری از تک متریال بودن، یعنی استفاده از آجر صرف است. آجر در بناهایی مثل کاروانسرا، مسجد و مناره، سنگ را نیز در کنار خود جای داده‌است. در واقع مهم‌ترین تفاوت معماری سلجوقی در ایران و آناتولی همین استفاده از سنگ در بناهای آناتولی است. در بناهای آناتولی، کاربرد چشمگیر مقرنس را نیز شاهد هستیم.
آناتولی مرکزی و شرقی، بیشترین آثار معماری سلجوقی را به نسبت قیصریه، آلانیا و یا سیواس در خود جای داده‌اند. بناهایی در این منطقه هستند که بسیار عالی حفظ و نگهداری شده‌اند.
نقوش متنوع آجری نیز از خصوصیات بارز معماری سلجوقی است. در ابتدا آجر تک متریال به کار گرفته شده در بناها بود ولی در اواخر سلجوقی، رنگ و گچبری نیز به این مصالح اضافه شد و در آثار معماری اواخر سلجوقی، کاشی لعاب‌دار به رنگ فیروزه حضور دارد.
در معماری سلجوقی می‌بینیم که نوع جدیدی از پایه برای گنبد دو پوسته به کار گرفته شده‌است و نمونه بارز آن گنبد مسجد جامع اصفهان است.
جالب است بدانید که مدرسه در معماری سلجوقی، جزء معماری مذهبی است و در گستره این حکومت پخش شد. صحن چهار ایوانی از جمله مواردی است که در تکامل مدارس به وجود آمد. از جمله معروف‌ترین مدارس، باید به مدرسه نظامیه بغداد اشاره کنیم. مدارسی نیز در اصفهان، بلخ، بصره، نیشابور و … ساخته شد.
بناهای آرامگاهی نیز از دیگر بناهای مذهبی سلجوقیان هستند.
معماری سلجوقی، شامل معماری غیر مذهبی نیز می‌باشد و بارزترین آن‌ها کاروانسراها هستند. در دوره سلجوقی، از معماری گذشته برای خلق الگوهای جدید کمک گرفته شده‌است.
در این دوران از تاریخ، سفالینه‌ها در تنوعی خاص ظهور پیدا کردند، به‌ویژه در کاشان و شهر ری. فلزکاری نیز از جمله هنرهای پیشرفته محسوب می‌شد و سلجوقیان توانستند شاهکارهایی خلق کنند که هم‌اکنون در سراسر دنیا در موزه‌هایی نگهداری می‌شوند. علاوه بر این خط کوفی ایرانی نیز در دوران سلجوقی تکامل بیشتری یافت و تذهیب نیز وارد خوشنویسی این دوران شد.
بناهای معروف معماری سلجوقی
- مسجد جامع اصفهان
- مسجد جامع اردستان
- مسجد جامع گلپایگان
- مسجد جامع قزوین
- رباط شرف
- رباط انوشیروان
- رباط ملک
- مقابر سه گنبد
- برج مدور مراغه
- مقبره پیر
- گنبد سرخ
- گنبد علویان
- گنبد علی ابرقو
- گنبد کبود مراغه
- برج دماوند
- برج‌های خرقان
- برج مهمان‌دوست
نکاتی جذاب از معماری سلجوقی
همانطور که گفتیم هنر ایران در دوران سلجوقی پیشرفتی چشمگیر داشت و شاید دلیل عمده آن این بود که در این دوران شاهد رشد اقتصادی هستیم و حکومت نیز خود را در اختیار هنر قرار داده و هنرمندان را حمایت می‌کرد. بسیاری از مورخین حوزه هنر، این دوران را اوج هنر ایرانی می‌دانند و این موضوع به دلیل کشورگشایی‌های زیاد سلجوقیان به نقاط بسیاری نیز نفوذ داشت.
ساختمان‌های آجری معماری سلجوقی، طرح‌های خاصی دارند که می‌توان با دقت در بناها آن‌ها را دریافت. از طراحی مشبک و حصیری گرفته تا طرح‌های زیگزاگ و … و این یکی از معجزات آجر است که با آن می‌توان تعداد بسیار زیادی نقش فقط با تغییر چیدمان ایجاد کرد.
علاوه بر این، کتیبه‌های زیادی در بناهای دوران سلجوقی وجود دارند که خط اغلب آن‌ها کوفی و یا نسخ است، گچبری نیز در نمونه‌هایی از معماری سلجوقی به زیبایی وجود دارد.
نقوش اسلیمی متفاوت و خلاقانه‌ای در طرح‌های دوران سلجوقی یافت می‌شوند، مثل برگ مو با برگ‌هایی لانه زنبوری!
همانطور که گفتیم حیاط 4 ایوانی در این دوران بروز کرد و ایوانی که در مقابل محراب مساجد است، از سایر ایوان‌ها بزرگتر است. نمونه‌ای بی نقص از مساجد 4 ایوانی را می‌توان در مسجد جامع اصفهان دید.
برخی از مساجد دوران سلجوقی، هم‌اکنون در وضعیتی مناسب قرار دارند، مساجدی از قبیل مسجد جامع اردستان، مسجد جامع قزوین و یا مسجد جامع زواره از این دست هستند. در ادامه مسجد جامع اردستان را به عنوان نمونه‌ای شاخص و جذاب از معماری سلجوقی بررسی می‌کنیم.
مسجد جامع اردستان، اثری خاص از معماری سلجوقی
در واقع تاریخ این بنا به دوران ساسانی بر می‌گردد و در آن دوران این مسجد، آتشکده بوده‌است. مسجد جامع اردستان را بسیاری قدیمی‌ترین مسجد ایران می‌دانند که در تاریخ اسلام نخستین مسجد دو طبقه است و از طرفی دومین مسجد با چهار ایوان نیز محسوب می‌شود. مسجد جامع اردستان سبکی شبیه به سبک مسجد جامع اصفهان دارد. این بنای شاخص از معماری سلجوقی، در شمال به معبر باغ، در جنوب به آب انبار، از غرب به باغ و از شرق به کاروانسرا و حمام عمومی ختم می‌شود. کتیبه‌های تاریخ‌دار متعددی در این مسجد هستند که قدیمی‌ترین آن‌ها به تاریخ 533 است و کتیبه دیگری نیز به تاریخ 555 می‌بینیم. کتیبه‌های ایوان شمالی نیز مربوط به تاریخ 946 هستند.
از نکات جالب توجه درمورد معماری این مسجد باید به صفه‌های چهارگانه آن اشاره کرد. قدیمی‌ترین قسمت مسجد صفه صاحب‌الزمان است که گنبد آن روی زمینه مربع استوار شده‌است و گوشه‌سازی‌های آن ابتدا 8 و سپس 16 است. آجرکاری این گنبد از شاهکارهای معماری سلجوقی است.
شاخص‌ترین قسمت مسجد جامع اردستان، جبهه جنوبی آن است که در آن، ایوان، شبستان، محراب، منبر، گنبدخانه و نمازخانه را می‌بینیم.
ایوان شمالی مجموعه، در دوران شاه طهماسب صفوی ساخته شده‌است و به صفا معروف است و ایوان شرقی مسجد در قرن 11 تاسیس شده‌است.
در این نوشتار از سایت دکتر بخشی، به بررسی آثاری از معماری سلجوقی پرداختیم. هنر و معماری ایران در طول تاریخ، فراز و نشیب‌های زیادی را تجربه کرده‌است و همواره توانسته‌است پس از هر فرودی، فرازی را تجربه کند. به واسطه کشورگشایی بعضی از اقوام، بسیاری از آثار معماری ایران و سبک‌های ایرانی را می‌توان در سایر کشورها نیز دید که زمانی در سیطره ایران بوده‌اند، مثل آثاری که از معماری سلجوقی در حوزه آناتولی وجود دارد و آن‌ها را از نظر گذراندیم.
در سایر نوشتارهای وبسایت دکتر بخشی، دیگر نکات جذاب معماری ایران را نیز بررسی خواهیم کرد.
