معماری مادها، از فخریگاه تا هگمتانه
فهرست عناوین
هنر و معماری ماد، از جمله مهم‌ترین دوران‌های تاریخی معماری ایرانی محسوب می‌شود. سبک معماری مادها به دو دسته تقسیم می‌شود: معماری معمولی و معماری صخره‌ای. البته باید اشاره کنیم که مدارک باقی مانده از معماری مادها چندان زیاد نیست و همین موضوع کمی بررسی معماری این دوران را سخت کرده‌است، با اینحال از آثار بر جای مانده می‌توان این دو نوع معماری تا حدی بررسی کرد.
معماری معمولی ماد را می‌توان در تپه نوشیجان در ملایر، گودین تپه، تپه هگمتانه، زیویه و باباخان دید. در رابطه با معماری صخره‌ای نیز باید بگوییم که این معماری در راستای دستیابی به فضایی ماندگار بوده است که عمدتا آرامگاه بوده و خانه‌هایی نیز با این روش ساخته می‌شده است. اغلب آثار معماری ماد از نوع صخره‌ای را می‌توان در غرب ایران و یا بخش‌هایی از خاک عراق یافت.
کاوش‌هایی که درباره معماری ماد صورت گرفته‌است، مواردی را با ما در میان می‌گذارد که در ادامه به صورت دقیق‌تر بررسی می‌کنیم.
نکات معماری مادها
باستان‌شناسان نمونه‌ای از خانه‌های مردم عادی ماد در دسترس ندارند. احتمالا این آثار معماری از چوب و خشت بوده‌اند و همین موضوع باعث شده‌است که بر اثر فرسایش تحلیل بروند. به احتمال بسیار زیاد، خانه‌های مادها، ایوانی ورودی با پایه‌هایی چوبی داشته و دری کوچک نیز وجود داشته‌است که به اتاقی راست گوشه می‌رسیده که در طرفین خود دو بخش برای انبار و آشپزی داشته‌است. در این خانه‌ها، که نمونه‌هایی در آذربایجان و ساوه دارند، سکوهایی گلی وجود داشته‌است.
معماری رسمی دوران ماد را می‌توان مادر معماری هخامنشی به حساب آورد. این معماری، دو رکن اصلی دارد: 1) معماری مقبره‌ای 2) معماری معمولی
معماری مقبره‌ای مادها، ستوندار بوده که ستون‌ها یا به صورت متصل بوده‌اند و یا منفصل. هر دو نوع ستون نیز نقوشی غیر باربر و تزئیناتی دارند.
آشنایی با فخریگاه
در نزدیکی شهر مهاباد، به یکی از گور دخمه‌های مادی می‌رسیم که در دل صخره‌ای کنده شده‌است. در ورودی آن، دو ستون دیده می‌شود که گرد هستند و نقش تزئیناتی دارند. در این مقبره، سکوهایی برای نذورات و تعداد مقبره وجود دارد.
این دخمه اضلاعی راست گوشه دارد و به عقیده بسیاری، این محل، محل زندگی فرهاد کوهکن بوده است.
در درون مقبره، سالنی وجود دارد که به اندازه ایوان ستوندار ابتدایی است و سه قبر در اتاقک اصلی مشاهده می‌شود.
گور دخمه شیرین و فرهاد و داو ودختر، از آثار معماری ماد
در شمال شهر صحنه، به گور دخمه شیرین و فرهاد می‌رسیم با ابعاد 14.5* 11 متر مربع.
در جلوی این اثر معماری، ایوانی ستوندار قرار دارد با ستون‌هایی از سنگ، که در حال حاضر فقط پایه ستون‌ها در این مکان باقی مانده است.
تصویری از خورشید بالدار را می‌توان در بالای این گور دخمه دید و در آن سکوهایی قرار دارد که قبرهایی در آن تعبیه شده‌است. از طرفی، برای گذاشتن نذورات نیز محل‌هایی وجود دارد.
در ارتفاع 300 متری یک کوه در شمال غربی ممسنی، به دخمه‌ای بزرگ با 2 اتاق برخورد می‌کنیم که گور دخمه داو و دختر است دو نیم ستون در ورودی آن قرار دارد. در بالای نیم ستون‌ها، بر روی سنگ‌ها، کنگره‌هایی حجاری شده می‌بینیم.
آرامگاه قیزقاپان در شهر زور
این آرامگاه که در سورداشی سلیمانیه عراق قرار دارد، از آثار معماری ماد است که در دو سمت ورودی آن، دو نیم ستون قرار گرفته است. سر ستون این دو نیم ستون، برجسته است. یکی از نکات جالب در قیزقاپان، سقف آن است که ارجاعی است به معماری چوبی دوره قبل از خود. در بالای نیم ستون‌های ورودی نقوشی قرار دارد که به احتمال زیاد نقشی از ماه، آناهیتا و اهورامزدا است. در بالای ورودی دو مرد ایستاده با کمان‌هایی در دست حجاری شده‌اند که در میان آن‌ها یک آتشدان قرار دارد. کمان به احتمال زیاد نشانی از نیروی پادشاهی برای ایرانیان بوده‌است.
گور دخمه دکان داوود
در نزدیکی سر پل ذهاب، یکی دیگر از معماری‌های صخره‌ای مادها را مشاهده می‌کنیم که از زمین ارتفاع قابل توجهی دارد. دسترسی به داخل این صخره ممکن نیست و در زیر آن، یک آرامگاه معاصر وجود دارد که در بیش از دو هزارسال قبل برای دفن مردگان استفاده می‌شده است.
در این مقبره پنج تاقچه می‌بینیم که محل قرار دادن نذورات بوده و گوری بیضی نیز در آن مشاهده می‌شود. سقف دخمه، تاق مانند است و ورودی آن رو به جنوب است.
تپه نوشیجان، از آثار مهم معماری ماد
در ده کیلومتری شمال ملایر، به ارگ نوشیجان می‌رسیم که ارگی است منسوب به اوایل دوران ماد. بررسی‌های باستان‌شناسی، نشان می‌دهد که این محل در دوران‌های ماد، هخامنشی و اشکانی، محل زندگی بوده‌است و دوره شاخص آن ماد است.
اوج این منطقه را باید در نیمه دوم قرن 8 قبل از میلاد تا نیمه اول قرن 6 قبل از میلاد، جست و جو کنیم. معماری مادها در این منطقه شامل موارد رو به رو است: بنایی موسوم به اولین آتشکده، تالار ستوندار آپادانا، اتاق‌ها و انبارها، معبد مرکزی، تونل و حصار.
از نکات جالب توجه معماری ماد در این منطقه، استفاده از تاق هلالی و پوشش گهواره‌ای سقف است. در تزئینات بنا از مقرنس استفاده شده است.
باید بگوییم که اولین آتشکده محصور، مربوط به نوشیجان تپه است، تالار ستوندار بعدها روی آن ساخته شده‌است. پنجره‌هایی کور در معبد اصلی می‌بینیم که از اورارتوها به معماری مادها وارد شده‌است و در بنای مشهور کعبه زرتشت در دوران هخامنشی نیز نمونه این پنجره‌ها مشاهده می‌شود.
سقف‌هایی به صورت هلالی و ضربی در برخی از اتاق‌های انبارها ساخته شده‌است و نوعی جذاب از ساخت و ساز در این دوران محسوب می‌شود.
گودین تپه و معماری ماد
یکی از با ارزش‌ترین سایت‌های باستان‌شناسی در ایران، گودین تپه است، واقع در استان کرمانشاه، منطقه کنگاور. این سایت، 7 دوره تاریخی را در خود جای داده است، از هزاره ششم قبل از میلاد تا مادها.
در دوره مادها، یک دژ نظامی در این منطقه قرار داشته که به احتمال زیاد مربوط به یکی از حاکمان محلی بوده‌است. این دژ، بر روی یک قلعه قدیمی بنا شده‌است که مربوط به هزاره سوم قبل از میلاد است.
دژ دیوارهایی از خشت دارد و در ساختار آن، برج‌های دیده‌بانی نیز مشاهده می‌شود.
از دیگر نکات معماری این دژ، باید به وجود تعدادی آشپزخانه، آخور و تالار ستوندار در آن اشاره کنیم. آتش‌دانی خشتی نیز در این تالار ستوندار قرار داشته‌است.
این تالار که الگوی خود را از تپه حسنلو گرفته‌است، بعدها الگوی ساخت و ساز تالارهای هخامنشی و نوشیجان شد.
هگمتانه، مهم‌ترین اثر معماری مادها
هگمتانه، محوطه‌ای مهم و باستانی است که مساحتی نزدیک به 400 هکتار داشته و در بافت قدیمی شهر همدان واقع است. هگمتانه، پایتخت مادها بوده و بعد از مادها، پایتخت تابستانی هخامنشیان محسوب می‌شده است. مادها که طایفه‌ای آریایی بودند، در سده هشتم قبل از میلاد، پس از یکجانشین شدن و اتحاد قبیله‌ای، همدان (اکسایا) را به عنوان محل اقامت خود انتخاب کردند. هگمتانه به معنای محل تجمع است و این سایت در شمال شهر همدان کشف شده‌است.
هگمتانه معماری منحصر به خود را دارد و آنچه از روایات هردوت( تاریخ نگار سده پنج قبل از میلاد) به دست آمده، بیانگر این است که به دستور دیاکو( نخستین پادشاه ماد)، کاخی عظیم با 7 حصار در گرد آن ساخته شد که این حصارها به طبقات ممتاز اجتماع تعلق داشتند. نکته جالب این است که هر یک از این حصارها به یک رنگ بوده‌است ( هر یک به رنگ یکی از اجرام آسمانی) و به ترتیب عبارت بودند از: سفید، سیاه، ارغوانی، نیلگون و نارنجی.
باروهای این اثر معماری، کنگره‌هایی داشته، که این کنگره‌ها، با ورقه‌های سیمین و زرین پوشیده شده بودند. خانه مردم عادی، خارج از این حصارها بوده‌است.
شهرهای ماد به صورت کلی دو بخش داشتند، منطقه مرکزی شهر، الانی دننونی، نام داشت که منطقه‌ای مرکزی بود با دژی مستحکم و در اطراف آن، منطقه مسکونی مردم عادی قرار داشت با نام الانی سهروتی.
دژ مرکزی عموما چند دیوار داشت و برج‌های دیده‌بانی با فواصلی برای تیراندازی نیز در آن‌ها مشاهده می‌شد.
مصالح حصار بیرونی از سنگ بوده و حصار درونی از خشت ساخته می‌شده است.
دیگر نکات مهم هنر مادها
در رابطه با سایر موارد مربوط به هنر ماد نیز کاوش‌هایی صورت گرفته ولی می‌توان گفت که موارد به دست آمده چنگ زیادی به دل نمی‌زنند. سفال‌ها در دوران ماد نسبت به سایر هنرها متنوع‌تر هستند. زیورآلاتی نیز به دست آمده که رنگ‌آمیزی و حکاکی شده‌اند و تناسبی با یک فرهنگ همگون و هماهنگ ندارند. نوعی سفال وجود دارد به نام سفال خاکستری که اغلب آن را مربوط به دوران ماد می‌دانند ولی به نظر می‌رسد این سفال مربوط به ماد نیست و به زمانی بسیار قبل‌تر از مادها تعلق دارد و از نظر حوزه کشف نیز در مکانی شمالی‌تر از محل استقرار مادها کشف شده است.
در رابطه با هنر تصویری مادها نیز باید بیان کنیم که آثار به دست آمده بسیار کم هستند و با کیفیتی تقریبا بد! در اواخر دهه 1920 میلادی دو عدد از مهم‌ترین آثار این دوران توسط ارنست هرتسفلد در همدان کشف شد.
اولین مورد فرمانی است درباره خدمات یک تاجر آشوری و که در آن شاه با لباسی شبیه به لباس بابلی‌ها در نقش گوینده متن حضور دارد.
مهری استوانه‌ای نیز کشف شده بود که اکنون از میان رفته‌است و تصویرگر مبارزه هیولا و یک پهلوان بوده‌است.
در این نوشتار از وبسایت دکتربخشی، هنر و معماری مادها را بررسی کردیم. برای بهره بردن از موارد مشابه به دیگر مقالات وبلاگ ما مراجعه کنید.
