معرفی مهم‌ترین آثار معماری دوران پیش از تاریخ در ایران

برای آشنایی با هنر و معماری ایران در دوران پیش از تاریخ، باید به 15000 تا 10000 سال قبل از میلاد برویم، زمانی که ایرانیان پیش از تاریخ، در غارهای سنگی می‌زیستند و در پناهگاه‌های صخره‌ای سکونت داشتند. این معماری را باید در غارهای هوتو و کمربند، تپه زاغه، تپه گنج دره، سیلک، شهر سوخته در بابل و … جست و جو کنیم. اگرچه اطلاعات بسیار زیادی از این دوران در دست ما نیست ولی شواهدی مبتنی بر نوعی معماری خاص هر یک از این مکان‌ها در دست است. در ادامه به این موضوع می‌پردازیم.

معماری در غارهای هوتو و کمربند

در نزدیکی بهشهر مازندران، به غار هوتو می‌رسیم. این غار در روستای تروجن مازندران واقع است و قدمتی برابر با 8000 سال قبل از میلاد دارد. در این غار، کاوش‌های باستان‌شناسی اتفاق افتاده‌است که بیانگر زندگی انسان‌های اولیه در این مکان است. غار یک حفره تهویه در سقف دارد و در کنار غار کمربند قرار گرفته‌است.

واندنبرگ شخصی است که با تیمش در غار هوتوی بهشهر کاوش‌های باستان‌شناسی انجام داد و این کاوش‌ها منجر به کشف اسکلت انسان مربوط به 5000 الی 7000 سال قبل از میلاد شد. در این غار اشیایی مربوط به دوران پارینه‌سنگی و ابزارهایی مانند سنگ چخماق نیز کشف شده‌است.

این دو غار به عنوان آثار ملی ایران ثبت هستند و علی رغم غارهای اروپا، نقش ندارند.

آشنایی با هنر و معماری تپه زاغه

در 8 کیلومتری شمال شرق سگزآباد به تپه زاغه در استان قزوین برخورد می‌کنیم که تپه‌ای است گرد که اختلاف سطحی تقریبا برابر با یک متر در بلندترین نقطه‌اش از سایر نقاط همجوار دارد. جالب است بدانید که در این منطقه 20 هزار متری، نزدیک به 2 هزار محوطه باستان‌شناسی کشف شده‌است که برخی قدمتی برابر با بیش از 8 هزار سال دارند. در این تپه، بقایای اولین اجتماعات بر اساس کشاورزی کشف شده‌است که این نشان‌دهنده یکجا نشینی در این منطقه است و با توجه به قدمت آن، می‌توانیم تپه زاغه را از مکان‌های اولیه استقرار در ایران بدانیم که تاریخ اولیه این استقرار به اواخر 6000 سال قبل از میلاد بر می‌گردد. با اینحال شواهد نشان می‌دهد که این محل بعد از این، متروکه شده‌است و به دلایلی اهالی از این منطقه مهاجرت داشته‌اند و عمدتا به تپه قبرستان رفته‌اند.

در بررسی معماری تپه زاغه باید بگوییم که بناها عمدتا با چینه و خشت خام ساخته می‌شده‌اند و پوشش سقف نیز تیرپوش چوبی بوده‌است. شواهد نشان‌دهنده وجود اجاق برای پخت و پز در فضای درونی خانه است. سفال‌هایی با سطوح صیقلی و رنگ قرمز و نخودی نیز در این مکان یافت شده که نشان دهنده نوعی پیشرفت در هنر است. سفال‌ها به سفال دالما و آلویی مشهور بوده و در بردارنده نقوش هندسی نیز هستند که غالبا انتزاعی است. باقی اشیا عبارتند از: مهر، پیکرک( مجسمه کوچک) از انسان و یا حیوان، آثاری استخوانی، آثاری سنگی، تیغه و ریتون‌هایی به شکل کره، استوانه و یا مخروط.

در بحث معماری تپه زاغه باید اضافه کنیم که ساکنین این منطقه، در ابتدا برای ساختن خانه از چینه استفاده می‌کردند و پس از آن، خشت‌هایی ساختند که با دست شکل می‌گرفت. اندود کف و دیوار نیز کاهگل بوده‌است.

در مواردی دیوارها با رنگ یا سر بز کوهی تزئین می‌شده است. معاش آن‌ها از طریق دامداری و کشاورزی بوده‌است و در 7000 سال پیش از میلاد نیز از این منطقه مهاجرت کرده‌اند. حفاری این مکان مربوط به سال‌هال 1349 تا 1356 است.

از نکات جذاب معماری تپه زاغه این است که نوع معیشت و اقتصاد با ابعاد خانه متناسب است. از طرفی، معماری فضای مقدس و معابد نیز در تپه زاغه مهم بوده‌است و آتشگاهی مقدس در منازل وجود دارد که دسترسی به آن غیر مستقیم است. پر تزئین‌ترین بخش منازل نیز قسمت معبد است. در ادامه بیشتر این موضوع را توضیح می‌دهیم.

معماری خانه‌ها و معابد در تپه زاغه

در این مجموعه حدودا 21 خانه کاوش شده‌است و نقشه خانه‌ها غالبا چهارگوش است. جهت این خانه‌ها در معماری بسیار مهم است، در واقع جهت، شمال غربی به جنوب شرقی است که با توجه به جهت بادهای دائمی دشت قزوین انتخاب شده‌است، به صورتی که عرض خانه با مساحت کمترش در برابر باد قرار دارد. انتخاب این جهت برای معماری، به عدم نفوذ باد مذکور کمک می‌کند. جالب است بدانید که از میان این بناها، تنها یک خانه ورودی غربی داشته‌است که آن هم برای جلوگیری از نفوذ باد، بادشکن داشته‌است.

غالب خانه‌های تپه زاغه، دارای معماری با الگوی میان سرا و فضا در اطراف هستند، با اینحال، باستان‌شناسان، گونه‌هایی دیگری نیز از معماری در این مکان یافته‌اند. در بررسی گونه‌های منازل به نمونه‌های زیر می‌رسیم:

1- خانه‌هایی که متعلق به خانوارهایی با اقتصاد کشاورزی است و بیشتر از یک محوطه روباز دارد.

2- خانه‌هایی که بیش از یک واحد مسقف دارند و اقتصاد آن‌ها نیز دامداری بوده‌است.

۳- خانه‌هایی بزرگتر که علاوه بر فضای مسکونی، فضای مخصوص دام و کشاورزی نیز دارند( انبار)، که این مربوط به خانواری با هر دو نوع معیشت است. در واقع، خانه بزرگتر نشانه اقتصاد گسترده‌تر است.

4- خانه‌هایی کوچک با یک اتاق و یک انباری و حیاط، که متعلق به جامعه کارگر بوده‌است.

در معماری تپه زاغه، واحدی بزرگتر از سایرین قرار دارد که معبد بوده و فرم هندسی خاصی نیز ندارد. در آن سکوهایی قرار دارد و احتمالا مراسمات خاصی در آنجا برپا می‌شده است. در کل در این مجموعه 9 سکو دیده می‌شود و دسترسی به آتشگاه نیز غیر مستقیم بوده‌است. می‌توان گفت که در میانه معبد، روی زمین، محلی برای برپا داشتن آتش وجود داشته‌است و اجاقی نیز در گوشه معبد دیده می‌شود که می‌توان آن را محل کباب کردن گوشت حیوانات دانست. به نظر می‌رسد رنگ تزئینات در این معماری، مشکی و سفید بوده باشد و زمینه آن گل اخرا بوده! حاشیه‌ای کنگره‌دار نیز بر بدنه شرقی ساختمان است. در تزئینات سر بز کوهی نیز وجود داشته که نشان از مقدس بودن این حیوان در میان مردمان آن زمان دارد.

تپه گنج دره و معماری در این منطقه

این تپه که به عنوان یکی از آثار ملی ایران شناخته می‌شود، شامل محدوده‌ای 1300 متری، به ارتفاع 5 متر و قطر 40 متر است. چاوش‌های این منطقه به سال 1965 تا 1966 بر می‌گردد که پرفسور اسمیت، باستان‌شناسی کانادایی بر آن نظارت داشت. در کاوش‌ها اینگونه استدلال شده‌است که در 8500 سال پیش، اولین افراد در این ناحیه ساکن شدند و دستاوردهایی نیز داشتند. ظروف سفالین که با آتش پخته شده‌اند و تقریبا ضخیم هستند از موارد کشف شده است و خشت‌هایی نیز داشته‌اند که در قسمت میانی آن‌ها فرو رفتگی وجود داشته‌است. از دیگر اشیا کشف شده در گنج‌دره باید به اشیایی استخوانی، پیکان سنگی، کاسه، کوزه، زیورآلات و مهر اشاره کنیم.

برای بررسی معماری این منطقه می‌توان گفت که طبقه D باستان‌شناسی این مجموعه، حاوی نشانه‌های معماری بیشتری است. منازل مسکونی در جهت جنوب شرق به شمال غرب بوده‌اند، در این مجموعه از سنگ برای پی دیوارها استفاده نمی‌شده است و کف اتاق‌ها گل‌اندود بود. عرض دیوارهای این ناحیه، 30 الی 40 سانت بوده‌است، یعنی به ابعاد خشتی چینه‌ای و دست‌ساز.

به احتمال زیاد، برخی از اتاق‌های قسمت مرکزی، دو طبقه بوده‌اند و معماری منازل مسکونی گنج دره، دو طبقه بوده‌ و خانه‌ها کاملا متصل به هم بوده‌اند. دیوارها از خشت بلند ساخته شده‌اند و در بعضی خانه‌ها به صورت یک در میان، چیدمان چینه و خشت را داریم.

در این معماری، در مواردی معدود از سنگ تخت نیز در ساخت و ساز دیوار استفاده شده‌است. جالب است بدانید که طی یک آتش‌سوزی، خشت‌های خام پخته‌ و تبدیل به آجر شده‌اند.

در برخی از منازل انبارک‌هایی یافت شده‌است که با قطعات پیش ساخته گلی ساخته شده‌اند. 

هنر و معماری تپه سیلک کاشان

اگر بخواهیم اولین تمدن شهرنشینی در ایران را نام ببریم باید از تپه سیلک یاد کنیم که در بخش‌های مرکزی ایران واقع است. سیلک پس از تمدن جیرفت بوده‌است و مدارکی مکتوب از زمان قبل از هخامنشی‌ها در آن یافت شده‌است. تمدن قبل از سیلک، تمدن جیرفت بوده‌است.

تنها اثر معماری باقی مانده از تمدن سیلک، زیگورات آن است. در سیلک، نوعی روند صنعتی نیز مشاهده می‌شود چرا که دوک‌های ریسندگی و ابزارهایی مربوط به ذوب فلزات در آن یافت شده است. تپه سیلک در هنر و معماری به نسبت زمان خود شگفت‌انگیز بوده‌است و موارد جذابی در این حیطه وجود دارد.

تپه سیلک، زیگورات این قوم بوده و معماری آن از سفال و گل رس بوده است. زیگورات، فرم معماری بناهای مذهبی بین‌النهرین و ایران بوده است و معروف‌ترین آن‌ها زیگورات چغازنبیل است.

حدودا صد سال قبل، یک سیل مهیب در این منطقه منجر به کشف سیلک شد. در ابتدا افرادی میراث به دست آمده از این مکان، مثل سفالینه‌ها و زیور آلات را فروختند و بدون آگاهی از اهمیت این سایت برای ایران، دست به قاچاق این عتیقه‌ها زدند. با اینحال با ورود رومن گریشمر باستان شناسی از فرانسه، این تپه نجات یافت و کاوش‌های باستان‌شناسی بر روی آن آغاز شد.

بررسی معماری و تمدن سیلک، در هنر و تاریخ ایران بسیار موثر بود و کاوش‌های باستان‌شناسی بر روی این منطقه از اتفاقات مهمی بود که رخ داد. اگرچه غارتگران، بسیاری از موارد با ارزش آن را از کشور خارج کردند ولی باز هم تلاش افراد فرهیخته‌ای مثل دکتر صادق ملک شهمیرزادی، باعث حفظ بقایای این ساختار معماری ارزشمند شد.