معماری جذاب برج و گنبد در ایران زمان سلجوقی

سلجوقیان سلسله‌ای بسیار جذاب در هنر و معماری ایران هستند که نوآوری‌هایی نیز در این حیطه داشتند. معماری این دوران را بیشتر با آجرچینی‌های منحصر به فرد و کتیبه‌هایی با خطوط زیبا می‌شناسیم. در واقع این دوره را می‌توان اوج هنر آجر در ایران دانست و از تزئینات و پرداخت‌های آجری آثار این حکومت در سرتاسر قلمرو حکمرانی آن‌ها، شگفت‌زده شد.

در گذشته در نوشتارهایی، مهم‌ترین آثار معماری سلجوقی و همینطور، معروف‌ترین مساجد این دوره را بررسی کردیم، معماری مسجد جامع اصفهان نیز در وبسایت ما مورد مطالعه قرار گرفت که بخش مهمی از این مسجد سلجوقی است.

در این مطلب، می‌خواهیم به صورت خاص به معماری برج و گنبد و ساخت و ساز این دو عنصر معماری در دوران سلجوقی بپردازیم، پس با ما همراه باشید.

معماری برج طغرل، اثری از دوران سلجوقی

این برج، که یک برج آرامگاهی است، در شهر ری قرار دارد. مکان آن در شرق آرامگاه ابن بابویه است و تاریخ ساخت آن به سال 446 هجری بر می‌گردد. گمان می‌رود که این آرامگاه، متعلق به نخستین پادشاه سلجوقی یعنی طغرل بیگ باشد. پلان این برج، مضرس است و 24 کنگره دارد. این کنگره‌ها در نمای بیرونی خودنمایی می‌کنند. این اثر معماری، گنبدی نیز داشته‌است که در حال حاضر فرو ریخته. پس بدون احتساب ارتفاع گنبد، ارتفاع کنونی این بنا، 20 متر است. کتیبه‌هایی کوفی در بخش فوقانی این برج وجود داشته که در سال 1301 هجری، با مرمت بنا به دستور ناصرالدین شاه، توسط ابوالحسن خان معمار باشی، تخریب شدند و این برج چهره‌ای تازه به خود گرفت.

کاربردهای برج طغرل از این قبیل بوده‌است: استفاده به عنوان تقویم، استفاده به عنوان ساعت خورشیدی و استفاده به عنوان راهنمایان مسافرین جاده ابریشم با روشن کردن آتش در آن.

معماری گنبد چهل دختران

گنبد چهل‌دختران نیز آرامگاهی برجی مربوط به دوران سلجوقیه است که در سال 446 هجری، به دستور ابوشجاع، به عنوان مقبره خانوادگی او بنا شد. گنبد چهل دختران واقع در دامغان در استان سمنان است.

این اثر معماری، بنایی مدور است که ارتفاع آن 14.8 متر بوده، قطر داخلی آن 5.5 متر است و قطر خارجی آن 7.80 متر. برج چهل دختران در بدنه خارجی خود تزئینات آجری دارد که نشان از سلجوقی بودن این بنا دارند و کتیبه‌هایی نوشتاری نیز در نمای این برج مشاهده می‌شود.

معماری برج‌های خرقان

برج‌های خرقان، دو برج آجری هستند که در فاصله 29 متری از یکدیگر، در کنار روستای حصار واقع شده‌اند. این دو برج، آرامگاه ابو سعید بیجار و ابومنصور ایلنای است، که از بزرگان دوره سلجوقی بودند.

برج شرقی، کهن‌تر بوده و ارتفاع آن 15 متر است و قطرش 11 متر. پلان این برج نیز هشت ضلعی است. در گوشه‌های برج، نیم‌ستون‌هایی مدور می‌بینیم.

در گوشه ساختمان، دو پلکان مدور وجود دارد، که دسترسی به فضای بین دو پوسته گنبد از این طریق میسر می‌شود. ضخامت دیواره‌های برج نیز 60 سانتی‌متر است. نکته بسیار مهم درمورد معماری این برج این است که این اثر، اولین بنای ایران با گنبد دو پوسته گسسته ناری شکل است. این برج در سال 460 ساخته شده‌است.

برج غربی، که در سال 486 ساخته شده‌است، بسیار شبیه به برج شرقی است. این دو برج، در زلزله سال 1381 آسیب جدی دیدند.

برج‌های خرقان تزئینات آجرکاری شاخصی دارند و در داخل و خارج آن‌ها می‌توان کاشی‌کاری، نقاشی و گچ‌بری‌های متفاوتی یافت. در واقع، در این دو برج بالغ بر 25 نوع آجرکاری به کار رفته‌است و یکی از کهن‌ترین تزئینات کاشی فیروزه‌ای را می‌توان در این آثار یافت.

رنگ نقاشی‌ها در این دو اثر معماری، عمدتا آبی، مشکی، قهوه‌ای تیره و روشن است و نقوش نیز عبارتند از طاووس، قندیل، ستاره شش پر و هشت پر و گل و بوته. معمار این دو برج احتمالا یک نفر بوده‌است.

معماری برج مهماندوست

یکی از بناهای آرامگاهی که در زمان سلطان سنجر سلجوقی ساخته شده‌است، برج مهماندوست است. گنبد این بنا فرو ریخته است و ارتفاع امروزی آن 12 متر است. این برج بسیار شبیه به برج طغرل در شهر ری است و به نام “برج طغرل سمنان” نیز شناخته می‌شود. اسامی دیگر این برج عبارتند از: برج معصوم‌زاده و امام‌زاده قاسم.

تزئینات این اثر معماری عبارتند از: تزئینات مقرنس در بخش فوقانی و کتیبه‌هایی به خط کوفی بنایی. این کتیبه‌ها، تاریخ ساخت بنا را 490 هجری عنوان کرده‌اند.

معماری مناره ساربان

مناره ساربان در اصفهان و در بخش یهودی‌نشین این شهر واقع است. قدمت این مناره مربوط به اواخر قرن 5 هجری است. این مناره، نشست متقارن داشته است و امروزه کمی انحراف دارد. ارتفاع این اثر معماری، 48 متر بوده و محیط قاعده آن، 14 متر است.

تزئینات مناره ساربان، کاشی‌کاری و آجرکاری است. در این مناره کاشی فیروزه‌ای و مقرنس آجری با هم به کار رفته‌اند.

معماری گنبد سرخ

گنبد سرخ، در جنوب غربی مراغه قرار دارد و کهن‌ترین اثر معماری این شهر است. این بنا در سال 542 هجری ساخته شده‌است. پلان این اثر معماری، مربعی شکل است و گنبد آن دو پوسته است. مقبره در زیر زمین و در سرداب قرار دارد و اتاق، مسجد کوچکی است که در آن نذورات پخش می‌شده و قرآن می‌خوانده‌اند.

البته به عقیده بسیاری، این بنا، کاربرد نجومی داشته‌است.

در ورودی گنبد سرخ، تزئینات کاشی‌کاری فیروزه‌ای در کنار آجر دیده می‌شود. کتیبه‌ای با خط کوفی نیز در این قسمت مشاهده می‌شود.

معماری گنبد کبود

گنبد کبود که در مراغه واقع است، برجی است ده ضلعی، که اثری معماری از سال 593 هجری می‌باشد. این بنا در واقع برجی است آرامگاهی که مقبره آن در سرداب واقع است. در گوشه‌های این اثر، نیم‌ستون‌هایی تزئینی مشاهده می‌کنیم. تزئینات گنبد کبود نیز عبارتند از آجرکاری، مقرنس‌کاری، تاق‌نما، قطاربندی و تزئینات معقلی.

در فضاهای داخلی این بنا، تزئینات گچبری و نقاشی‌هایی به رنگ فیروزه استفاده شده‌است که البته هم‌اکنون بسیار مخدوش شده‌اند.

معماری برج استوانه‌ای

در فاصله بسیار کمی از گنبد کبود مراغه، به برج مدور می‌رسیم که این اثر معماری نیز کاربرد آرامگاهی داشته‌است. این بنای سلجوقی، مربوط به سال 562 هجری است. کاربرد این برج در قسمت خارج از آرامگاه، استفاده به عنوان نمازخانه بوده‌است.

در بدنه مدور برج، آجرکاری وجود دارد و در سردر تزئینات معقلی نیز دیده می‌شود.

معماری سه‌گنبد

احتمال می‌رود که این اثر معماری، بر روی بقایای یک آشکده ساسانی بنا شده باشد. این برج، بنایی مقبره‌ای است و به قرن 580 هجری تعلق دارد. بلندای سه‌گنبد، 13 متر است و قطر آن 5 متر.

در این برج، تزئینات سنگی نیز می‌بینیم که در معماری سلجوقی نادر است. تزئینات برج عبارتند از آجرکاری، گچ‌بری، سنگ‌کاری و نقوش رنگی.

معماری گنبد جبلیه

این اثر معماری که در کرمان واقع است و به عنوان گنبد گبر یا جبل سنگ نیز شناخته می‌شود، تنها بنای سنگی در کرمان است!

پلان گنبد جبلیه هشت‌گوشه است و در هر ضلع آن، دری می‌بینیم. بلندای این بنا 20 متر است.

به احتمال زیاد این گنبد متعلق به اواخر دوره ساسانی است و در دوره‌هایی مثل سلجوقیان بازسازی و مرمت شده‌است.

معماری گنبد علویان

گنبد علویان را می‌توان یکی از آثار بسیار مهم در معماری اسلامی همدان دانست. این بنا متعلق به اواخر دوره سلجوقی است و در ابتدا یک مسجد بود که توسط خاندان علویان احداث شد.

این ساختمان پلانی مربعی دارد و گنبد آن امروزه وجود ندارد و فرو ریخته‌است. گنبد علویان آجرکاری‌ها و گچ‌بری‌های بسیار بی‌مانندی دارد که متعلق به زمان ایلخانیان هستند.

معماری آرامگاه سلطان سنجر

و اما معماری آرامگاه سلطان سنجر که متعلق به آخرین پادشاه سلجوقی است. این بنا در سال 511 تا 552 شهر مرو بنا شده‌است و یادگاری از معماری سلجوقی در ترکمنستان است. بنا نقشه‌ای مربعی دارد با مساحت 725 متر مربع و 40 متر ارتفاع که 17 متر آن متعلق به بدنه و مابقی ارتفاع گنبد است.

مناره‌هایی نیز در چهارگوشه این ساختمان می‌بینیم. این اثر معماری، تزئیناتی گچی و سفالین دارد و در گنبد بیرونی، کاشی فیروزه به کار رفته‌است. این آرامگاه در زمان حمله مغول آسیب بسیار زیادی دیده‌است. این اثر بر معماری گنبد سلطانیه نیز تاثیر داشته‌است.

وبسایت دکتر بخشی و خرید و فروش ویلا در شمال

این مطلب از وبلاگ ما به معرفی گنبدها و برج‌های مهم در معماری سلجوقی اختصاص سافت که همانطور که مشاهده کردید، غالب این بناها، آثاری آرامگاهی بودند. هنر و معماری سلجوقی، تاثیر زیادی بر معماری دوره‌های بعد از خود داشته‌است و این تاثیر را بیشتر از هرچیز می‌توان در معماری و ساخت و ساز مساجد یافت. برای آشنایی با مطالبی از این قبیل می‌توانید سایر مقالات وبلاگ ما را از نظر بگذرانید.

علاوه بر این، در صورت تمایل به آشنایی بیشتر با حیطه سرمایه‌گذاری در ویلا در شمال و یا خرید و فروش برج ساحلی در سرخرود، می‌توانید با کارشناسان ما در ارتباط بوده و از طریق افرادی حاذق در این امر، اطلاعات مورد نیاز خود را کسب کنید. ما در مجموعه مشاورین املاک دکتر بخشی، با شما همراه هستیم تا بیشترین و مفیدترین راهنمایی را در اختیار شما همراهان گرامی قرار دهیم. پس اگر قصد سرمایه‌گذاری در برج‌های ساحلی سرخرود را دارید و یا می‌خواهید با شرایط خرید و فروش ویلا در مازندران آشنا شوید، قبل از هر اقدامی، با مشاورین ما تماس گرفته و از مشاوره رایگان قبل از خرید تیم ما بهره‌مند شوید.