همه چیز درباره معماری و ساخت و ساز سامانیان

در بررسی مهم‌ترین آثار هنر و معماری سامانیان، باید به این نکته اشاره کنیم که این خاندان، از نوادگان بهرام چوبین ساسانی بودند و آیین زرتشتی داشتند. بعدها سامان خدا به دین اسلام گروید. سامانیان بر تمامی سرزمین‌های خراسان، هیرکان، مکران، سیستان، خوارزم و کرمان مسلط بودند و یکی از افتخارات آن‌ها رشد و شکوفایی زبان دری است. این حکومت، به زبان فارسی علاقه زیادی نشان می‌داد. بنیان‌گذار سلسله سامانیان، نصر سامانی نام دارد.

از طرفی، آل زیار و آل بویه که معماری آن‌ها را نیز در این نوشتار بررسی می‌کنیم، اصالتا از نواحی مازندران و گیلان بودند و توانستند در ایران به حکومت برسند. در واقع، آل زیار و آل بویه، توانستند نواحی مرکزی و غربی ایران را از تصرف خلفا بیرون آورند و خلفا نیز تسلیم آن‌ها شده و حکومت بغداد را به ایشان سپردند. این دو حکومت همزمان با سامانیان بر ایران حکومت می‌کردند. به صورت کلی این سه سلسله، در سده‌های 4 و 5 بر ایران حاکم بودند و خود را منسوب به ساسانیان می‌دانستند. در هنر و معماری این گروه نیز گرایش‌هایی ساسانی دیده می‌شود. برای مثال مشابهت جزئیات گچبری، ظروف و پارچه گواه این امر است.

در ادامه با مهم‌ترین آثار این دوران آشنا می‌شویم.

معماری آرامگاه سامانیان

اسماعیل سامانی از فرمانروایان خاندان سامانی بود که شهر بخارا را برای پایتختی حکومت خود انتخاب کرد. او بسیار دلبسته فرهنگ و ادبیات فارسی بود و ستایش‌هایی از وی را در دیوان رودکی می‌بینیم. امیر اسماعیل سامانی، در سال 295 هجری، در اثر بیماری از دنیا رفت و در پایتخت حکومتش، بخارا، مقبره‌ای برای او و خاندانش ساخته شد. معماری این بنا مربوط به 271 هجری شمسی است و تا مدتی قبل نیز در زیر خاک مدفون بوده‌است. این اثر معماری در مرکز شهر بخارا برپا شد و کهن‌ترین آرامگاه تاریخ‌دار ایرانی محسوب می‌شود.

الگوی ساخت و ساز بنا، چهارتاقی است. این ساختمان آجری بوده و پلان آن مربعی به ضلع 10.7 متر است. این آرامگاه از قدیمی‌ترین مقابر جهان اسلام محسوب می‌شود و به دلیل مدفون بودن زیر خاک تقریبا سالم باقی مانده‌است.

این بنا، 4 نمای همانند دارد و در میانه هر یک از این نماها سردری تو رفته با چفته‌ای مجلل قرار دارد. سر در شاخصی در این ساختمان وجود ندارد و همگی هم‌تراز هستند. شاید بتوان یکی از جالب‌ترین وجوه این اثر معماری را آجرکاری شاخص آن دانست، در واقع طرح‌هایی زیبا با استفاده از آجر در این بنا به کار رفته است. این بنا بسیار شبیه به آتشکده‌های ساسانی است.

معماری مقبره عرب آتا(ابوعطا)

این مقبره، با قدمت 367 هجری در 45 کیلومتری سمرقند در روستای تیم واقع است. آجرکاری این اثر معماری، بسیار شبیه به مقبره سامانیان است. این مقبره، دومین نمونه از نخستین مقابر گنبدین جهان اسلام است. گنبد این بنا دارای گوشه‌سازی سه قسمتی است و این نخستین کاربرد از این نوع گوشه‌سازی در معماری است.

این ساختمان، مستطیلی است به ابعاد 8 در 8.70 متر و ورودی بنا بسیار پر پرداخت و مجلل است.

معماری مسجد جامع نایین

این مسجد که یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران به شمار می‌رود، در طی سده‌ها، دستخوش تغییرات فراوانی شده‌است. با اینحال، ساختار اولیه این مسجد حفظ شده‌است و به احتمال زیاد معماری این بنا مربوط به سده 3 هجری است. بخش عمده‌ای از مسجد امروزی نیز متشکل از همین معماری است.

در گوشه شمالی این ساختمان، بخشی ویژه می‌بینیم که مربوط به مسجد قدیمی است و امروزه قسمتی از شبستان مسجد است.

با اینحال، معماری مسجد جامع کنونی، مربوط به سال 349 هجری و دوره آل بویه است. مناره این مسجد نیز مربوط به قرن 4 است و تزئیناتی که در این بنا دیده می‌شود، حکایت از تاثیر تزئینات گچبری ساسانی دارد. محراب اصلی آن هم مربوط به سده 8 هجری است.

کمرپوش‌های شبستان سمت قبله در قرن 8 یا 9 ساخته شده‌اند و شبستان واقع در جبهه شمال غربی مسجد، مربوط به سده 13 و 14 است. ورودی این اثر معماری نیز مربوط به دوران صفویه است.

معماری مسجد جامع کبیر نیریز

یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران، مسجد جامع کبیر نیریز است که به احتمال زیاد، بر روی یک آتشکده ساسانی ساخته شده‌است. پس این بنا، بر روی یک معبد زرتشتی بنا شده و ایوان‌ها به مرور زمان به آن اضافه شده‌اند.

قدیمی‌ترین تاریخ مکتوب این مسجد، مربوط به 363 هجری است و در محراب اولیه است. البته تاریخ‌های 460 و 560 نیز درج شده‌اند که اولی مربوط به تعمیرات مسجد در دوره آلب ارسلان و دومی مربوط به تعمیرات در زمان خوارزمشاهیان است.

مهم‌ترین عنصر معماری این بنا، ایوان اصلی است و اگر آن را مربوط به سده 4 هجری بدانیم، این مسجد از جمله مساجد نادر ایوان‌دار آن دوره است. مناره را نیز متعلق به ساختمان اولیه می‌دانیم.

معماری مسجد جورجیر

این اثر معماری که به آن مسجد جامع دیلمی نیز می‌گویند و یا مسجد صغیر، از آثار دوره بوئیان در اصفهان است که بین سال‌های 365 تا 374 هجری بنا شده و دارای کاربری‌های متعددی در دل خود است.

این بنا دارای شبستان، خانقاه، کتابخانه، مدارسی برای فقها، مجالسی برای ادبا و محل‌هایی برای شعرا است محل‌هایی نیز برای صوفیان داشته‌است.

ارتفاع مناره این مسجد، 54 متر بوده و از نظر بلندی و استحکام برتر از مسجد جامع کبیر بوده‌است. سردر این مسجد، نمونه‌ای بسیار عالی از آجرتراشی و گچبری در نیمه دوم سده 4 هجری است.

نکته مهم درمورد این اثر معماری این است که این مسجد در طول زمان تخریب شده‌است و در زمان شاه عباس دوم صفوی، مسجد حکیم اصفهان به جای آن ساخته شده‌است.

معماری مسجد جامع قروه( ابهر)

بر محراب گنبدخانه، کتیبه‌ای قرار دارد که ساخت این مسجد را به سال 413 هجری نسبت داده‌است. از معماری اولیه یا بنای اولیه مسجد فقط گنبدخانه آن را داریم که نمازخانه‌های اطراف این گنبدخانه، در دروه‌های بعد بازسازی شده‌اند.

در این گنبدخانه تزئینات نقاشی به همراه نقش‌مایه‌های هندسی، اسلیمی و کتیبه وجود دارد و مربوط به دوره بوئیان است. قسمت گذار و گنبد، مربوط به دوره سلجوقیان است( با تزئینات آجرکاری، گچبری لا به لای آجر، اسلیمی و کتیبه‌هایی گچی).

معماری گنبد ایلنج

این گنبد، که بسیاری آن را الهامی برای گنبد قابوس می‌دانند و به برج نقاره‌خانه نیز معروف است، در ری استان تهران واقع است. بسیاری این برج را متعلق به حکومت بوئیان دانسته و پلان آن را متعلق به مقابر برجی می‌دانند. بلندای برج 61 متر تخمین زده شده‌است. البته این بنا توسط ولفرام کلایس شبیه‌سازی شده و بر اثر بقایای به جا مانده، احتمال می‌دهد که خطوط بالای برج با قوس‌هایی تیزه‌دار بسته می‌شده‌اند.

از همین روی آن را الهامی برای گنبد قابوس و معماری آن برج می‌دانند.

معماری گنبد علی(عالی)

این بنا که برجی آرامگاهی است و به گنبد عالی نیز شهرت دارد، در سه کیلومتری شرق ابرکوه واقع است و یکی از آثار معماری اواخر دوره بوییان است.

بنای مذکور، کهن‌ترین اثر معماری شهر ابرکوه است و متعلق به 448 هجری است و به دستور فیروزان برای آرامگاه پدر و مادرش ساخته شده‌است( عمیدالدین شمس‌الدوله و السیده جلیله ناز).

ارتفاع گنبد علی 22 متر است و بر روی یک سکوی سنگی با ارتفاع دو متر قرار دارد. پلان گنبد 8 ضلعی بوده و دو رشته کتیبه نوشتاری در جداره خارجی خود دارد.

فرم گنبد این بنا نیم کره است و فضای بیرونی و خارجی آن کاملا ساده هستند.

معماری بقعه دوازده امام یزد

این بنای آرامگاهی که یکی از مقابر امرای آل کاکویه است در سال 427 هجری در یزد ساخته شده‌است. الگوی معماری آن چهارتاقی است و دارای گنبد تک پوش است. بنا با کاشیکاری، گچبری و کتیبه تزئین شده‌است.

اگر بخواهیم یکی از شاهکارهای گچبری این دوران را نام ببریم باید به محراب این ساختمان اشاره کنیم. این بنا، کتیبه‌ای نقاشی شده بر گچ نیز دارد.

معماری گنبد قابوس

گنبد قابوس، 70 متر بلندا داشته و بلندترین بنای آجری جهان است. این اثر معماری، در گنبد کاووس( جرجان قدیم) استان گلستان قرار دارد. ساخت و ساز آن در سال 397 آغاز شد و 5 سال طول کشید.

آرتور پوپ درمورد این بنا می‌گوید: ” در زیر سمت شرق کوه‌های البرز و در برابر بیابان‌های پهناور آسیا یکی از بزرگ‌ترین شاهکارهای معماری ایران با همه شکوه و بزرگی خود قد برافراشته‌است. این بنا گنبد کاووس، آرامگاه کاووس بن وشمگیر است و برج آرامگاه از هرگونه آرایش سلام به دور است. جنگنده‌ای با نیروی ایمان در نبرد رودرروی، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت، آیا آرامگاهی چنین بزرگ و مقتدر وجود دارد.”

وبسایت دکتر بخشی

در این نوشتار از وبسایت دکتر بخشی به بررسی آثاری مهم از معماری سامانیان و حکومت‌های هم‌دوره آن پرداختیم. برای آشنایی بیشتر با مهم‌ترین آثار معماری ایران و جهان، می‌توانید به سایر مقالات وبلاگ ما مراجعه کنید.

علاوه بر این، در صورت تمایل به آشنایی بیشتر با خرید و فروش ویلا در مازندران و سرمایه‌گذاری در برج ساحلی در سرخرود، می‌توانید از طریق راه‌های ارتباطی با مشاورین ما تماس گرفته و از شرایط خرید و فروش املاک در مازندران آگاه شوید.

ما در مشاورین املاک دکتر بخشی، با مجرب‌ترین مشاورین در این حیطه، با شما همراه هستیم تا لذت یک سرمایه‌گذاری امن را بچشید.

پس قبل از هر اقدامی، با ما تماس گرفته و از مشاوره رایگان قبل از خرید، بهره‌مند شوید.