معماری مسجد جامع اصفهان، نگینی از قرن‌ها هنر پیاپی

معماری مساجد، از جمله مهم‌ترین موضوعات در هنر معماری و ساخت و ساز ایران است و ایرانیان در این زمینه بسیار پیشتاز بوده‌اند. در واقع، از همان صدر اسلام، ایرانی‌ها با به کار گرفتن دانش معماری خود که از قرون گذشته به آن‌ها رسیده‌بود و تلفیق آن با آموزه‌های اسلام، نوعی جدید از معماری فضاهای روحانی را پدید آوردند که در آن تاثیرات معماری یونان و روم نیز قابل مشاهده است. مساجد بسیاری از آن زمان تاکنون ساخته شده‌اند که یکی از مهم‌ترین این آثار، مسجد جامع اصفهان است که تاثیر بسیار زیادی بر معماری مساجد ایران و حتی خارج از ایران داشته‌است.

در واقع، یکی از آثار بسیار مهم معماری اصفهان، مسجد جامع اصفهان است که آن را با نام مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه نیز می‌شناسیم. این بنا که قدمت اصلی آن مربوط به قرن دوم هجری است، در واقع در سال 777 میلادی ساخته شده‌است و در آن زمان مسجدی کوچک و متناسب با جمعیت شهر بود که به مرور زمان و با افزایش رشد جمعیت اصفهان، این ساختمان نیز در دوره‌های مختلف گسترش یافت. در سال 226 هجری قمری، معادل با 846 میلادی، مسجد تخریب شد و بنایی ستون‌دار ساخته شد که سقفی چوبی داشت و هم‌اکنون نیز بقایایی از آن موجود است. با اینحال، مهم‌ترین تغییرات این مسجد، مربوط به دوران سلجوقی است. در این دوره، معماری از الگوی عربی فاصله گرفت و سبک ایرانی روی کار آمد که در ان 4 ایوان در 4 ضلع مسجد بنا می‌شد. این بنا در سال 515 هجری قمری به آتش کشیده شد و در دوره‌های بعدی مرمت شد. در حالت کلی این اثر با ارزش معماری در طول دوران‌های مختلف، تغییرات زیادی به خود دیده‌است.

در ابتدا، مسجد جامع اصفهان، بنایی بود ساخته شده از خشت خام. در بازسازی این مسجد، به دلیل خواص آجر، از این مصالح استفاده شد. این مسجد در طول سالیان، الگوی ساخت بسیاری از بناهای مذهبی اسلامی در سراسر مناطق مسلمان‌نشین بوده‌است.

در ادامه بیشتر با معماری این اثر تاریخی آشنا می‌شویم.

نکات معماری مسجد جامع اصفهان

در ضلع شمالی بنا، مدرسه مظفری، ایوان درویش، گنبد تاج‌الملک، شبستان، گنبد خاکی و چهل ستون را مشاهده می‌کنیم. علاوه بر آن کتیبه‌هایی از ادوار مختلف نیز در این قسمت یافت می‌شود. کتیبه‌های این مسجد با گچ و آجر ساخته شده‌اند و در آن‌ها خطوط کوفی بنایی، نستعلیق و ثلث به کار رفته‌است.

در ضلع جنوبی مسجد، ساختمان‌های اصلی مسجد قرار دارند که سبک آن‌ها عربی است. در دوره نظام‌الملک، شبستان تخریب می‌شود و گنبدی دو پوسته برای این بخش ساخته شد. در دوران‌های آل مظفر، آق قویونلو و صفوی نیز این بخش الحاقاتی داشته و ضلع جنوبی با تغییراتی عمده همراه بود. برای مثال، کتیبه شاه طهماسب، شاه اسماعیل و کتیبه سنگ‌فرش در این بخش قرار دارند.

ضلع غربی این اثر معماری، شامل محراب اولجایتو،  شبستان زمستانی و مسجد مصلی است در آن کتیبه‌های شاهان صفوی یافت می‌شود. البته بقایای دیواری از قرن 8 نیز در این قسمت وجود دارد.

و اما ضلع شرقی مسجد جامع اصفهان، که متعلق به دوران سلجوقی بوده و جدیدترین بخش آن محسوب می‌شود. این بخش در طول زمان تخریب شد و در زمان شاه سلیمان صفوی، بازسازی شد. در ایوان شرقی، یک کتیبه مربوط به این رویداد قرار دارد.  دیگر کتیبه‌های ضلع شرقی، مربوط به دوران‌های آل مظفر و هوتکیان هستند.

این مسجد در حال حاضر، در میدان قیام و در انتهای بازار بزرگ قرار دارد و در سال 1390، به عنوان یک میراث جهانی، در سازمان جهانی یونسکو ثبت شد.

آشنایی با سبک معماری مسجد جامع اصفهان

با توجه به توضیحات داده شده، می‌توان فهمید که در این مسجد می‌توان سبک‌هایی گوناگون از ادوار مختلف معماری ایران را یافت. در این مسجد نشانه‌هایی از معماری کشورهای مجاور نیز یافت می‌شود.

مسجد اولیه، طرحی شبستانی داشته که سبک آن عربی است. معماری این بنا در قرن 5، دست‌خوش تغییراتی شد و مسجد شبستانی قبلی، تبدیل به مسجدی چهار ایوانی شد. به این مساجد، مسجد ایرانی می‌گویند.

در معماری این نوع مساجد، اصلی مهم برقرار است و آن هم معماری فضاهای داخلی است. برای مثال فضای رو به روی محراب و گنبدخانه. در قرن 5، فضای شبستانی با ستون‌های مقابل محراب، تغییر کرد و فنونی تازه به کار رفت.

گنبد این ساختمان، گنبد ترکین است و اسکلت آن، باربر است. این شیوه، برای نخستین بار در مسجد جامع اصفهان به کار رفت. تزئینات گنبد در معماری این مسجد در نوع خود بسیار منحصر به فرد است.

اگر بخواهیم سبکی کلی را به معماری این مسجد اطلاق کنیم، کاری بیهوده انجام داده‌ایم چرا که این مسجد آیینه‌ای است از قرن‌ها معماری ایرانی.

تاثیر معماری مسجد جامع اصفهان بر ساختار شهری و اجتماعی شهر اصفهان

با ساخت این مسجد جامع در اصفهان، روستاهای این منطقه شروع به یکی شدن کردند و به این صورت بود که هسته اولیه شهر اصفهان در قرن دوم هجری قمری ایجاد شد.

تاثیرگذاری این مسجد از این زمان آغاز شد. اولین میدان شهری در کنار این اثر معماری شکل گرفت و بازار در نزدیکی آن ایجاد شد. این موضوع باعث شد که رفته رفته افراد بیشتری در کنار این کانون ساکن شوند و همین مسئله به ساخت معابر و محلات دامن زد. این موضوع رفته رفته، رونق در شهرسازی و معماری را ایجاد کرد.

در قرن سوم هجری توسعه مسجد به موازات توسعه شهر آغاز شد و نقش مهم این اثر معماری خود را نمایان کرد. مسجد جامع اصفهان، قطب اصلی شهر در بسیاری از دوران‌ها بوده‌است و محوریت بسیاری از فعالیت‌ها را با خود داشته‌است.

باید به این موضوع اشاره کنیم که اصفهان در حالت کلی، شهری است که فعالیت‌های مردم در آن در مجاورت هم است. برای مثال کار، زندگی و عبادت به هم نزدیک است. گسترش محلات اصفهان از همین نقطه بوده‌است و از این روی این اثر معماری، نقشی اساسی در این زمینه ایفا می‌کند.

در زمان‌های قدیم درهای مسجد همواره باز بوده‌است؛ به دلایلی مثل عبادت شبانه‌روزی مردم، تحصیل طلاب و استراحت مسافران. با اینحال افراد غیر مسلمان اجازه ورود به ساحت مسجد را نداشتند، در زمان پهلوی اول این موضوع برچیده شد و غیر مسلمانان نیز اجازه ورود به مسجد را یافتند. فعالیت‌های انجام شده در مسجد جامع فقط منحصر به امور مذهبی نبوده‌است و در این مکان علوم مختلف تبادل می‌شده است. در واقع مسجد، حکم قلب تپنده شهر را داشته‌است و از لحاظ اجتماعی کانون شهر محسوب می‌شده.

این موضوع در رابطه با مسجد جامع اصفهان نیز صادق است و این بنا علاوه بر محوریت در گسترش شهر، نقشی کانونی در امور اجتماعی نیز داشته و دارد.

تاثیر معماری مسجد اصفهان بر  سایر مساجد

در عصر سلجوقی، مسجد جامع اصفهان، شاهد عمده تغییرات معماری خود بود. قبل از این دوره، مسجد ساخت هنرمندانه‌ای نداشت و تزئینات نیز به صورتی که در این دوره مورد توجه قرار گرفت، مورد توجه نبود. در واقع تا قبل از دوره سلجوقی، مساجد به این صورت مورد توجه قرار نمی‌گرفتند.

همانطور که گفتیم در قرن 5، مسجد شبستانی به مسجد چهار ایوانی تبدیل شد. پس از این موضوع بود که مساجد به این سبک ساخته شدند و حتی مساجد قبلی نیز به این صورت تغییر یافتند. این سبک از معماری رفته رفته به سایر کشورها نیز نفوذ کرد و در معماری بناهای اسلامی به کار گرفته شد.

پس از این لحاظ می‌توان مسجد جامع اصفهان را آغازی بر این سبک از معماری دانست و آن را نقطه عطفی در مسجد سازی دانست.

این مسجد بر مساجدی مثل زواره و پرسیان تاثیر‌گذار بوده‌است. در زمان ایلخانیان و تیموریان نیز از این سبک معماری استفاده شده‌است.  پس این مسجد الگوی ساخت بسیاری از مساجد بعدی شد و بسیاری را نیز تغییر داد.

معماری بیت‌الشتا ( شبستان زمستانی) مسجد جامع اصفهان

این شبستان در دوره تیموری ساخته شد و در ضلع غربی، پشت ایوان استاد قرار دارد. سبک طراحی این بخش، سبک رازی است. در این قسمت تاق‌ها کوتاه بوده و در کنار آن متقاطع، این دو موضوع باعث حفظ گرمای محیط در زمستان و خنک شدن آن در تابستان می‌شود. پشت بام مسطح ایجاد شده نیز باعث ایجاد مکانی برای نماز در فضای روباز می‌شود.

ستون‌های این فضا بسیار قطور هستند و قوس‌ها مغولی بوده و سقف‌ها به اصطلاح خیمه‌ای شکل هستند. شیوه معماری این بنا، شبیه مدرسه مظفری است.

نکته جالب درمورد این اثر، استفاده از سنگ مرمر در سقف است که نور را از خود عبور داده و فضا را روشن می‌کنند.

وبلاگ دکتر بخشی

در این نوشتار از وبسایت دکتر بخشی، به بررسی معماری مسجد جامع اصفهان پرداختیم. البته این مسجد به میزانی گسترده است که در رابطه با هر یک از بخش‌های آن می‌توان سطرها سخن گفت، با اینحال سعی در ارائه مطلبی مفید و مختصر برای شما علاقه‌مندان داشته‌ایم.

برای آشنایی بیشتر با معماری مساجد و یا سایر آثار تاریخی معماری ایران و جهان، می‌توانید به دیگر مقالات وبلاگ ما مراجعه کنید. همچنین برای آشنایی با نحوه سرمایه‌گذاری در خرید و فروش ویلا در مازندران و یا خرید برج ساحلی در سرخرود می‌توانید از طریق راه‌های ارتباطی با مشاورین ما در ارتباط باشید و قبل از هر اقدامی از مشاوره رایگان قبل از خرید در این زمینه بهره‌مند شوید. با ما همراه باشید.