هنر و معماری ایران در صدر اسلام چگونه بود؟

معماری ایران در صدر اسلام، ویژگی‌های مخصوص به خود را دارد و عمدتا منحصر به مساجد صدر اسلام است. در این دوران، مساجد یک نهاد سیاسی محسوب می‌شوند که دارای آثاری بنیادی بر جامعه بودند. مسجد در این دوران قلب تپنده شهر بوده و به نوعی جایگزین کهن‌دژ‌های پیش از اسلام است. در شهرهای صدر اسلام، مدرسه، حمام و بازار، عناصر کالبدی معماری هستند که رونق بیشتری گرفتند و میدان نیز به کالبد شهر اضافه شد و نقش یکی از عناصر اصلی را ایفا می‌کرد. اگر بخواهیم مهم‌ترین اتفاقات شهرسازی صدر اسلام را بررسی کنیم، باید بگوییم: ایجاد محلات جدید، سیستم محله‌بندی، شبکه شهری ارگانیک و جهت‌گیری خانه به سمت قبله، از مهم‌ترین تحولات هستند.

مساجد صدر اسلام از نظر معماری، غالبا طراحی درونگرا دارند و دلیل عمده آن جدا شدن از جهان بیرون و تمرکز بر درون بوده‌است. معمولا این مساجد مدرسه نیز داشتند و در آن‌ها کتابخانه نیز وجود داشت. از دید آرتور پوپ مساجد ایران سه دسته بوده‌اند:

‎1- مساجد گنبد‌دار

2- مساجد ایوان باز

3- مساجد با صحن باز( نقشه عربی محاط با رواق)

مساجد صدر اسلام یا به صورت مساجد شهری بودند و یا روستایی. مساجد شهری، عموما آجری و ساده بودند و الگویی شبستانی و بزرگ مقیاس دارند. در 5 سده اولیه قرون اسلامی، این نوع مساجد مشهود است. برای مثال مسجد تاریخانه دامغان، مسجد اولیه جامع اصفهان، مسجد اولیه جامع عتیق یزد، مسجد اولیه عتیق شیراز، مسجد نائین و مسجد اولیه جامع اردستان در این دسته قرار دارند.

مساجد روستایی غالبا معماری خشتی دارند، مثل مسجد جامع فهرج.

مساجد سه عنصر مهم و شاخص مناره، محراب و منبر دارند که منشا آن‌ها یونانی-رومی است. محراب مساجد برگرفته از محراب بازیلیکا است، منبر مساجد برگرفته از مسند قضاوت رومی‌هاست و مناره برگرفته از کلیساهاست.

در ادامه معماری مهم‌ترین مساجد دوران صدر اسلام را بررسی می‌کنیم.

معماری مسجد ایزدخواست( یزدخواست)

مسجد ایزدخواست مسجدی است که در آن یک چهارتاقی دوران ساسانی به مسجد تبدیل شده‌است. در این تبدیل، یک پیش فضا به گنبدخانه افزوده شد و پس از آن سه سمت را نیز بستند. این بنا در ایزدخواست آباده قرار دارد و مربوط به قرن 1 هجری است.

معماری مسجد تاریخانه دامغان

اگر بخواهیم یک نمونه عالی از بناهای صدر اسلام را معرفی کنیم باید از مسجد تاریخانه دامغان یاد کنیم. این مسجد، یکی از بهترین نمونه‌هاست و به عقیده آندره گدار، مربوط به نیمه دوم سده 2 هجری است. آرتور پوپ ساخت آن را به 130 تا 170 هجری نسبت داده و کریم پیرنیا آن را مربوط به 150 هجری می‌داند.

تاری به معنای خداست و تاریخانه یعنی خانه خدا. در واقع، می‌گویند این مسجد قبلا آتشکده بوده‌است و بعد از اسلام به آن ناری خانه می‌گفتند و کم کم به تاریخانه تبدیل شد.

تا سده 5 هجری، این اثر معماری مرکز شهر بوده‌است و مسجد جامع نیز محسوب می‌شده. در قرن 13 از این بنا فقط تعدادی ستون بر جای مانده بود، بعدها به کمک اهالی، تاق‌های مسجد بازسازی شد. این مسجد تا اوایل دوره پهلوی اول متروک بود.

معماری مسجد جامع عتیق شیراز

در سال 278 هجری قمری، عمرولیث صفاری دستور ساخت این مسجد را داد. این اثر، یکی از کهن‌ترین ساختارهای معماری شیراز است که در ضلع شرقی شاهچراغ واقع است. مسجد شبستانی اولیه، سقف تیرپوش مسطح چوبی داشته و در بازسازی تاق‌دار شده‌است. این بنا در دوره صفویه مرمت شده‌است.

به دستور ابواسحاق اینجو در زمان آل اینجو، در سال 752 هجری، در صحن این مسجد خدایخانه یا دارالمصحف تاسیس شد. دور تا دور این بنا، رواقی با عرض 2 متر قرار دارد.

معماری مسجد جامع فهرج

در مسیر قدیمی یزد به کرمان، در 22 کیلومتری یزد در روستای فهرج، مسجدی با یک تک مناره گلی وجود دارد که کاملا از خشت خام ساخته شده و پوشش دیوارهای آن کاهگل است. این مسجد جزء مساجد شبستانی است با سه دهانه. به احتمال زیاد مناره در سده 4 یا 5 الحاق شده‌است. نقشه این مسجد از نوع شبستان ستون‌دار است و یک حیاط مرکزی با شبستانی ستون‌دار دارد. صحن این مسجد با 11 دهانه تاق محصور شده‌است.

ساخت و ساز این اثر معماری، احتمالا مربوط به دوره صفاریان است و در نیمه دوم سده 3 هجری ساخته شده‌است.

معماری مسجد 9 گنبد

این مسجد یک مسجد بسته است و معماری آن به مساجد صدر اسلام شباهت زیادی ندارد. این بنا، شبستانی مربعی شکل داشته که از سه سمت باز است و در سمت قبله بسته است. احتمالا پوشش این مسجد متشکل از 9 گنبد بوده‌است. این اثر معماری در بلخ افغانستان ساخته شده و پیشینه آن به سده سوم هجری می‌رسد. نقوش گچی مسجد، یادآور همین نقوش در سامراست و گچبری‌های ساسانیان و عباسیان در بین‌النهرین نیز به همین شکل بوده‌است.

باغ پردیس در معماری اسلامی

باغ در معماری اسلامی جایگاهی ویژه دارد و باغ‌های ایرانی دوره اسلامی، غالبا با عنوان باغ بهشتی شناخته می‌شوند. این مقایسه نشات از امپراطوری هخامنشی دارد.

در واقع باغ‌های قدیمی ایران باستان، با مفاهیم اسلامی در هم آمیختند و در قالب باغ ایرانی- اسلامی هویدا شدند. باغ‌های چهل ستون، باغ فین، باغ ارم، باغ شاهزاده و … که همگی مربوط به قرون بعدی دوران اسلامی هستند، همگی این مفاهیم را با خود حمل می‌کنند.

صحن در معماری اسلامی

صحن از عناصر معماری است که می‌توان آن را هم در سازه‌های مذهبی و هم در ساخت و ساز غیر مذهبی یافت و صحن در معماری ایران کاربردهای متفاوتی داشته‌است.

در ساختمان‌های غیر مذهبی، صحن، برای استفاده از کارکردهای آب، زیبایی‌شناسی، کاشت گیاهان، بهره‌گیری از نور طبیعی، سرمایش و گرمایش، تهویه مطبوع، ایجاد فضای باز همراه با محرمیت و … به کار می‌رفته است.

صحن در معماری مساجد که تقریبا در تمامی مساجد وجود دارد، فضایی است که مسقف نبوده و توسط دیوار و اتاق محصور است و ممکن است در اطراف آن رواق باشد. صحن مساجد غالبا در مرکز حوض دارند و از این صحن‌ها برای استراحت، گردهمایی و پاسیو استفاده می‌شده است.

تزئینات و زینت در معماری اسلامی

معماری مساجد اولیه ایران، غالبا بدون تزئین بوده‌است به ویژه در جداره‌های بیرونی پرداخت چندانی وجود ندارد و اهمیتی به بیرون مساجد داده نمی‌شده، با اینحال در فضاهای درونی سعی در عرفانی کردن هرچه بیشتر فضا داشته‌اند.

به طور کلی در معماری اسلامی، اشکال خاصی برای پرداخت استفاده می‌شود و رفته رفته الگوهایی پیچیده در هنر و معماری اسلامی ایران ایجاد می‌شود. نقوش اسلیمی، مقرنس‌ها، رسمی‌بندی‌ها و … در ادغام با خوشنویسی، هنر گچبری و … آثاری بسیار نفیس از هنر و معماری این دوران بر جای گذاشته‌است.

در این نقوش، سعی شده‌است پیچ و تاب‌هایی معنوی وجود داشته‌باشد و فراتر از مادیات باشند. در پرداخت‌های معماری اسلامی، برخلاف کلیساها مجسمه و یا نقوش انسان و حیوان وجود ندارد و نگاره‌ها غالبا انتزاعی هستند و نقش و نگارهایی از طبیعت انتزاع شده و یا به صورت مستقیم مصور شده‌اند.

خوشنویسی تاثیر بسیار زیادی در این سبک داشته‌است و نمونه‌هایی بسیار متعالی از این هنر در معماری مساجد یافت می‌شود.

معماری کاروانسرا در دوران اسلامی

کاروانسراها در روزگار قدیم ایران از ساخت و ساز مهمی بوده‌اند. در واقع این بناها در وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی موثر بوده و به دو دسته درون‌شهری و برون‌شهری تقسیم می‌شده‌اند.

در دوران اسلامی، به دلیل توسعه مسیرهای زیارتی، در جاده‌ها کاروانسراهایی برای استراحت مسافران ایجاد کرد. ایران به دلیل موقعیت خاص خود، تعدد کاروانسرا را شاهد است. در واقع می‌توان گفت که در ایران، هر 26 کیلومتر یک کاروانسرا بنا می‌شده است. به ویژه در مسیرهای قم و کربلا بیشتر شاهد این نوع معماری هستیم.

این معماری بسیار متنوع بوده و به دلیل اقلیم متفاوت هر منطقه، گونه‌ای نو از کاروانسرا احداث شده‌است. در کاروانسراهای برون‌شهری، عمدتا نقشه‌های 4 ایوانی، دو ایوانی، 8 ضلعی، مدور و … دیده می‌شود. با اینحال کاروانسراها غالبا 4 ایوانی هستند و در اطراف میان‌سرا، اتاق‌هایی برای استراحت وجود داشته‌است.

برخی از کاروان‌سراها، پرداخت‌هایی از گچبری، کاشیکاری و … نیز داشته‌اند.

فعالیت وبسایت دکتر بخشی

در این نوشتار از وبلاگ مشاورین املاک دکتر بخشی، با ویژگی‌های کلی مساجد صدر اسلام و برخی از عناصر مهم معماری اسلامی در حالت کلی آشنا شدیم. معماری ایران در این دوران، تلفیقی از باورهای اسلامی است که تکنیک‌های معماری گذشته خود را استفاده می‌کند و با الهام گرفتن از معماری روم و یونان، سازه‌هایی را بنا می‌کند.

برای آشنایی بیشتر با هنر و معماری ایران در ادوار مختلف، به سایر مقالات وبلاگ ما مراجعه کنید و برای آشنایی با جذاب‌ترین بناهای جهان، می‌توانید به نوشتارهای مرتبط سری بزنید.

ما در مشاورین املاک دکتربخشی با شما هستیم تا اطلاعات لازم را در رابطه با خرید و فروش ویلا در مازندران و یا سرمایه‌گذاری در برج ساحلی در سرخرود در اختیار شما قرار دهیم. پس اگر قصد سرمایه‌گذاری در برج‌های ساحلی سرخرود را دارید و یا می‌خواهید با شرایط خرید و فروش ویلا در مازندران آشنا شوید، قبل از هر اقدامی، از طریق راه‌های ارتباطی با تیم مشاورین مجرب ما ارتباط بگیرید. ما با شما هستیم تا بهترین گزینه را در سریعترین زمان انتخاب کنید. در این راستا،با ما تماس گرفته و از مشاوره رایگان قبل از خرید گروه ما بهره‌مند شوید. همچنین می‌توانید به مطالب مربوط به خرید و فروش ویلاهای شمال و برج ساحلی رجوع کنید و اطلاعاتی تکمیلی از وبلاگ ما کسب کنید.