هر آنچه باید از شگفتی‌های معماری و تمدن اژه بدانیم
فهرست عناوین
یکی از دوره‌های بسیار مهم در بررسی هنر و معماری در طول تاریخ، مربوط به معماری تمدن سه‌گانه اژه است. در مسیر حرکت از دلتای نیل به شمال مدیترانه، به نقطه‌ای از اروپا می‌رسیم که جزیره کرت نام دارد. جزایری پراکنده و کوچک در قبل از آن واقع است که در دریای اژه گرد هم آمده‌اند و در سمت شرق دریای اژه نیز به محل تمدن یونان می‌رسیم. قبل از پیدایش تمدن یونان و پدید آمدن معماری خاص آن، تمدن‌های اژه در هزاره‌های سوم و دوم قبل از میلاد بر این منطقه حاکم بودند و در آینده می‌بینیم که تاثیری شگرف بر هنر و معماری یونانی نیز داشته‌اند. این تمدن‌های سه‌گانه عبارتند از: تمدن کرتی که به آن تمدن مینوسی می‌گویند، تمدن سیکلادی و تمدن هلاسی. همه آن‌ها به سه دوره کهن، میانه و پسین تقسیم می‌شوند و پیشرفت غالب آن‌ها به اواخر دوره میانه و تمام دوره پسین مربوط است.
بررسی هنر و معماری مینوسی
شاید بتوان غنی‌ترین تمدن اژه را تمدن مینوسی دانست ولی آثار این تمدن فرقی اساسی با سایر تمدن‌ها دارد و آن هم پیدایش ناگهانی و از بین رفتن ناگهانی آن‌هاست. در واقع عوامل خارجی در این فرآیند بسیار دخیل بوده‌اند. از دوره مینوسی کهن، که از لحاظ معماری به دوره پیش از کاخ‌ها شناخته می‌شود، تعدادی سفالینه و پیکره بر جای مانده است، مثل سفالینه‌های موخلوس و یا برخی از ظروف گلی دست‌ساز. جالب‌ترین دستاورد تاریخی از این تمدن مربوط به پیکره‌هایی مرمرین است از زنانی برهنه که شباهت زیادی با ونوس‌های دوران سنگ دارند ولی در تناسبات کاملا متفاوت هستند. گفته می‌شود که تجارت مینوسی‌ها در این دوره از طریق دریا با مصر برقرار بوده‌است.
ولی در دوره مینوسی میانه، کاخ‌های کهن ( 2000 ق.م)، تاسیس شد و همین موضوع، وجه تمایز آن از دوره قبل از خود است. در واقع، مهم‌ترین ساختمان در معماری کرت‌ها، کاخ است. یعنی معبد و دژ اهمیت چندانی ندارد و به مرکزیت همین کاخ‌ها، شهرهایی سلطنتی نیز پدید آمده‌اند. با این حال، به احتمال بسیار زیاد، این بناها در 1700 ق.م، در اثر زلزله‌های این منطقه از بین رفته‌اند ولی باز ساخته شده‌اند. در کل معماری مینوسی در طول مدت زمان خود، بسیار تخریب و باز تاسیس شده‌است.
یکی از نکات جالب توجه درباره معماری این منطقه، عدم وجود استحکامات دفاعی است. همین موضوع نشان‌دهنده صلح در این جزیره است. در واقع مینوسی‌ها، نیروهای دریایی قدرتمندی داشتند.
در هنر و معماری دوره مینوسی پسین، دوره جدیدی از ساخت و ساز کاخ‌ها را مشاهده می‌کنیم. این دوره که عصر طلایی تمدن مینوس است، مربوط به 1600 تا 1500 قبل از میلاد است و در آن، کاخ‌هایی پدید می‌آید که می‌تواند نماینده معماری این دوران باشد.
در ادامه معماری کاخ‌های این دوران را بررسی می‌کنیم.
معرفی معماری کاخ‌های تمدن مینوسی پسین
این کاخ‌ها در واقع بازسازی شده کاخ‌های قبل بودند، ولی با یک معماری جذاب‌تر و راحت‌تر! پادشاهان مینوسی، رهبران مذهبی نیز بودند، ولی نه مانند تمدن مصر که در آن فرعون موجودی غیر قابل دسترس بود! در واقع این کاخ‌ها عامل جدایی مردم و حاکم نبودند و در معماری آن‌ها نیز این موضوع لحاظ شده‌بود.
کاخ مالیا در تمدن مینوس
اولین کاخ شهر کرت، کاخ مالیا نام دارد که پیرامون حیاطی مستطیل شکل ساخته شده‌بود و می‌توان حیاط را در نظام و سازمان‌دهی کلی فضاها، عنصری بسیار مهم تلقی کرد. این کاخ را اگر با معماری کاخ‌های بین‌النهرینی مقایسه کنیم، تفاوتی اساسی خواهیم یافت، برای مثال حیاط این کاخ‌ها، یک آگورا محسوب می‌شدند که ارزشی کاملا تعیین شده در معماری مینوسی دارد. عملکرد این حیاط‌ها به عنوان مکانی برای تجمع و فعالیت‌های جمعی در معماری مینوسی کاملا مشهود است.
کاخ کنسوس در تمدن مینوس
کاخ کنسوس را می‌توان از بزرگترین کاخ‌های مینوسی دانست. کاخ کنسوس، ساختمانی است بدون نقشه که بر روی یک تپه کم ارتفاع بنا شده‌بود و حیاطی بزرگ و مستطیل شکل داشت که سازمان‌دهنده سایر فضاها محسوب می‌شد. در این مجموعه دو دالان طویل نیز مشاهده می‌شوند که یکی در ضلع غربی حیاط به صورت شمالی جنوبی است که جداکننده قسمت تشریفاتی از قسمت خدماتی بوده‌است و در ضلع شرقی نیز یک دالان شرقی غربی می‌بینیم که جداکننده اتاق‌های مربوط به شاه، ملکه و تالار پذیرایی در جنوب، از اتاق کارگران در شمال است.
اگر به شمال غربی کاخ کنسوس نگاه کنید، ساختاری شبیه به تئاترهای بعدی یونان می‌بینیم، یعنی میدان یا محوطه تئاتر. هنوز کاربری دقیقی برای این قسمت از کاخ پیدا نشده‌است، ولی نقشی مانند حیاط مرکزی در معماری این کاخ دارد. در معماری این کاخ، شبکه‌های فاضلاب با لوله‌های سفالی نیز مشاهده می‌شود و همین موضوع نشان‌دهنده پیشرفتگی این کاخ است.
کاخ کنسوس سه طبقه داشت و موضوع جالب توجه درمورد پلکان در این کاخ این است که هم نقش انتقال نور را داشتند و هم تهویه هوا را و در این زمینه فعال بوده‌اند. از نکات مهم درباره معماری مینوسی، توجه به شکل ستون‌های آن‌هاست. این ستون‌ها در ابتدا چوبی بودند، سر ستون‌هایی پیازی‌شکل داشتند و در راس پهن‌تر از قاعده بودند. به دلیل اینکه اگر چوب را در جهت آوندهایش بگذارند، جوانه می‌زند.
معماری شهر فایستوس در جزیره کرت
در ساحل جنوبی این جزیره، به شهر فایستوس و کاخ معروف آن برخورد می‌کنیم که پلکانی عریض دارد( تقریبا 45 فوت) و از نظر محوطه و تالار، شبیه به کاخ کنسوس است. حیاطی مرکزی و وسیع، به وسع 930 متر مربع، در این مجموعه جای گرفته و بارگاه ( تالار مرکزی) آن 280 متر بزرگ‌تر از همین تالار در پایتخت است.
البته باید بدانید که آثار معماری کرت‌ها، فقط منحصر به این کاخ‌ها نیست. مثلا یکی از آثار معماری جالب این تمدن، هاگیاتریادا است که باستان‌شناسان آن را محل زیستن فرمانروا فایستوس می‌دانند و یا زاکرو، موخلوس و یا نواحی مسکونی پالایکاسترو.
آشنایی با هنر و معماری میسنی
در اشعار هومر، می‌توان تصاویری روشن از تمدن مینوس یافت که ما را در بازسازی معماری آن یاری دهد، با اینحال نمی‌توانیم همچین موردی را درمورد تمدن میسن بیابیم و ریشه‌های فرهنگ میسن برای ما چندان روشن نیست. با اینحال، اگر بخواهیم دوره‌ای را به اوج معماری میسنی‌ها منسوب کنیم، همزمان با کاخ‌های جدید کرت است. میسنی‌ها همواره مورد تهاجم اقوام دوری بودند و همین موضوع باعث شد که برخلاف مینوسی‌ها که استحکامات دفاعی چندانی نداشتند، در میسن، معماری دژها بسیار پر اهمیت باشد.
ما در وافیو، آرن، ایولکوس و آرن، بقایایی از کاخ‌های بزرگ میسنی می‌بینیم. با اینحال، سالم‌ترین بقایای معماری میسنی را باید در کاخ تیرونز و میسن بیابیم. ارگ تیرونز و میسن، مربوط به دوره میسنی پسین هستند و در سال 1400 قبل از میلاد ساخته شده‌اند. این کاخ‌ها در 1250 تا 1200 قبل از میلاد با تخریب مواجه شدند. در ادامه این دو اثر معماری میسنی را بررسی می‌کنیم.
آشنایی با معماری ارگ تیرونز( تیرونس)
یکی از معروف‌ترین بناهای معماری تمدن میسن، ارگ تیرونز است که در 15 کیلومتری میسن واقع شده‌است. پارسانیان( یکی از جهان‌گردان جهان باستان)، ارگ تیرونز را در سفرنامه خود توصیف کرده‌است و دیوارهای آن را با اهرام مصر مقایسه کرده و آن‌ها در همان حد باشکوه و تماشایی می‌داند. دیوارها جنبه دفاعی داشته‌اند و برخلاف کاخ‌های مینوسی که غالبا بدون نقشه بودند، این کاخ‌ها با نقشه از پیش تعیین شده ساخته شده و در آن‌ها آشفتگی دیده نمی‌شود.
در قلب بنا، بارگاه(تالار) را مشاهده می‌کنیم که در آینده الگوی معابد کلاسیک یونان می‌شود. این بارگاه به شکل مستطیل بود که سقف آن در بالای آتش‌گاه با 4 ستون بالاتر قرار گرفته‌بود و تالاری رسمی محسوب می‌شد.
اگر نگاهی به سنگ‌های به کار رفته در این کاخ بیندازیم، آن‌ها را بسیار غول‌پیکر خواهیم یافت. یونانیان این ساخت و ساز را به سیلکوپ‌ها( غول‌های یک چشم) نسبت می‌دادند و آن را ساخته این موجودات می‌دانستند.
دروازه شیران در معماری میسنی
دروازه بیرونی دژ میسن را با نام دروازه شیران می‌شناسیم که دو تکه سنگ عمودی بسیار بزرگ و یک سنگ حمال افقی آن را تشکیل داده‌اند و روزنه‌ای مثلثی به دلیل چیدمان پیش آمده سنگ‌ها در بالای آن به وجود آمده‌است. این چیدمان، فشار بالای سنگ افقی را کم کرده‌است. همین ساختار بعدها الگوی سنتوری‌ها در یونان است. این دروازه به این دلیل به دروازه شیران معروف است که قطعه سنگی، با طرح برجسته دو شیر، بالای آن را پوشانده‌است. می‌توان آن‌ها را تجلی هنر بین‌النهرینی(لاماسوها) در قالبی دیگر دانست.
معماری میسنی و گنجخانه آترئوس (مقبره تئولوس)
هانریخ شلیمان، اولین کاشف این بنا، به اشتباه نام گنجخانه را بر این بنا نهاد، چرا که شکوه آن را شبیه به گنج‌خانه‌هایی مشابه یافت. در واقع، این بنا یک مقبره است و نه یک گنجخانه میسنی! و نوع خاصی از مقبره سازی میسنی محسوب می‌شود که مربوط به 1300 تا 1250 قبل از میلاد است. در اتاقک تدفین، شکل لانه‌زنبوری را می‌بینیم که رج‌های پیش‌آمده سنگ بر روی یک قاعده دایره‌ای چیده شده و این شکل را پدید آورده‌اند.همین شیوه چیدمان، گنبدی مرتفع را پدید آورده‌است که 12 متر ارتفاع دارد. گنجخانه آترئوس بزرگترین بنای جهان باستان است که در آن بدون استفاده از تیر داخلی، دهانه‌ای بزرگ خلق کرده‌اند. معبد پانتئون در روم، بنای بعدی است که 1500 سال بعد ساخته شد.
در معماری میسنی‌ها، شاهد تکامل نظام بخش مثلثی روی سردر( تریلیت) هستیم. میسنی‌ها، بار روی تیر را سبک می‌کردند و این موضوع باعث ایجاد روزنی مثلثی روی تیر می‌شد که همانطور که گفتیم الگوی ساخت سنتوری‌های یونان است.
از معماری معابد میسنی چیزی در دسترس نیست و اصلا نمی‌دانیم که چنین بنایی داشته‌اند یا خیر. با اینحال، کاخ‌ها محراب داشته‌اند، ولی مشخصا نمی‌توان آن‌ها را به عمل آیینی خاص یک خدا نسبت داد و اطلاعاتی در این زمینه وجود ندارد.
در حالت کلی، معماری و ساخت و ساز میسنی را می‌توان معماری دژها دانست.
