آشنایی با معماری بین‌النهرین، از معبد سفید تا دروازه ایشتار
فهرست عناوین
عامل اصلی بسیار تاثیرگذار در شکل‌گیری تمدن‌های گذشته را باید در حاصل‌خیزی و آب یک منطقه جست و جو کنیم، همانطور که در بین‌النهرین (دره فرات) و در کنار رود نیل، می‌توان تمدن‌های بسیار قدیمی بین‌النهرین و مصر را یافت ( تقریبا مربوط به 4000 سال قبل از میلاد). در واقع، بین‌النهرین و مصر، نخستین تمدن‌های بشری هستند که بر روی مناطق روستایی بنا شدند و ما در این نوشتار، به بررسی هنر و معماری بین‌النهرین می‌پردازیم. هنری بی نظیر از یک تمدن خاص! شاید بد نباشد بدانید که تا قبل از بین‌النهرین به اجتماعات و شهرنشینی‌ها نمی‌توان نام “تمدن” را اطلاق کرد و صرفا فرهنگ هستند، با اختراع خط در بین‌النهرین، آغاز تمدن را داریم.
بین‌النهرین، دستاوردهای مهمی در زمینه معماری، مهندسی و هنرهای تجسمی داشته‌است و اگر می‌خواهید موقعیت کنونی آن را بدانید باید به مرزبندی امروزی اردن، ترکیه، عراق، لبنان، سوریه و ایران نگاهی بیندازید تا جای دقیق این تمدن در هلال حاصل‌خیز ( محل قرارگیری تمدن‌های بین‌النهرین، مصر و عیلام) برای شما روشن شود. در ادامه دلیل شکل‌گیری تمدن در بین‌النهرین را بررسی کرده، سپس به سراغ مهم‌ترین آثار معماری این منطقه خواهیم رفت.
تمدن بین‌النهرین و دلیل شکل‌گیری آن
همانطور که می‌دانید بین‌النهرین، منطقه‌ای کوهستانی نیست و یک ناحیه پست است، با تغییرات آب و هوایی و خشک شدن مناطق کوهستانی، اقوامی به دنبال زندگی بهتر مجبور به کوچ به دشت‌ها شدند و دشت جای کوه را در تعیین بسیاری از ملازمات زندگی، مثل معماری، گرفت! در واقع، اغلب موارد مثل ساخت و ساز، رودخانه محور شدند و کوهستان نقش خود را از دست داد.دیگر تمرکز بیشتر بر کشاورزی بود و در این خلال پیشرفت‌هایی در فنون و تکنیک نیز اتفاق می‌افتاد. برای مثال، برخلاف نیل که در دره بود، در بین‌النهرین، کف رود کمی از سطح دشت بالا بود و همین موجب پدید آمدن نوعی سیستم آبیاری شده‌بود که به آن‌ها کمک بیشتری می‌کرد. بین‌النهرین در طول تداوم خود، تلاطم‌های بسیاری را تجربه می‌کند و منطقه آرامی به ویژه از نظر سیاسی نبوده‌است.
نخستین گروهی که بنیان تمدن بین‌النهرین را می‌توان به آن‌ها منتسب کرد، سومری‌ها هستند، این قوم احتمالا از ایران و از کوهستان‌های آن به جنوب بین‌النهرین رفته‌اند. پیش از آن‌ها احتمالا مردمانی روستایی در این منطقه بوده‌اند.
هنر و معماری سومری‌ها در بین‌النهرین
سومری‌ها عمدتا داد و ستد می‌کردند و نظام سیاسی آن‌ها دولت‌شهری بود. مهم‌ترین معماری آن‌ها مربوط به معابد بود که نقش‌هایی چند جانبه داشتند و سلسله مراتب طبقاتی را در طبقه‌بندی اجتماعی سومر به وضوح می‌توان دید؛ روحیانیون و مقامات رسمی در صدر، شهروندان و در نهایت بردگان!
آثار به جای مانده از معماری تمدن سومری به نسبت آثار ساخته شده آن‌ها تقریبا ناچیز است. دلیل عمده آن را باید در مصالحی جست و جو کرد که این قوم به کار می‌گرفته‌اند. در واقع، سومری‌ها از سنگ در معماری خود استفاده نمی‌کردند، چرا که در منطقه استقرار آن‌ها، سنگ یافت نمی‌شد و چوب و خشت پخته مصالح عمده این گروه در معماری بودند. امروزه فقط پی این بناها بر جای مانده‌است. عالم پس از مرگ نیز برایشان اهمیت چندانی نداشت که بخواهند مثل مصری‌ها به ساخت مقابری دست بزنند که مطمئن باشند مصالحی با دوام دارند!
در معماری بین‌النهرین، علاوه بر گل، خشت و چوب، از نی نیز استفاده می‌شده‌است. بیرون ساختمان را نیز با گل برای محافظت بیشتر می‌پوشانده‌اند. جالب است بدانید که قوس را می‌شناختند ولی استفاده زیادی برای آن‌ها نداشت. یعنی اولین کاربردهای قوس در معماری را می‌توان در همین قوم بازجست.
زیگورات در معماری سومر و معبد سفید اوروک
مهم‌ترین ساختار معماری و در واقع مهم‌ترین بنا در معماری بین‌النهرین، زیگورات است. زیگورات‌ها در این تمدن همان معابد هستند. درمورد دلیل شکل‌گیری زیگورات، گمانه‌زنی‌هایی وجود دارد! مثلا برخی می‌گویند این‌ها نماد کوه در دشت بوده‌اند و یا پلکان‌هایی از آسمان. غالبا در بالای این زیگورات‌ها اتاقکی به نام اتاقک انتظار قرار دارد.
معبد سفید اوروک یا همان زیگورات آنو، بارزترین نمونه از معابد سومر است که درمورد آن اطلاعاتی داریم. این اثر معماری، مربوط به 3000 تا 3500 سال قبل از میلاد است و گفته می‌شود دیوارهایی سفیدکاری شده داشته که به همین دلیل به معبد سفید معروف است. این زیگورات بر روی سکویی 12 متری قرار دارد و در آن پلکانی منتهی به معبد قرار دارد. یک ویژگی مهم در مورد این بنا این است که چهار گوشه آن در چهار جهت اصلی قرار دارد. در این بنا، فقط کاهنان و یا اشرافیان امکان حضور داشته‌اند و یک تالار اصلی دارد.
زیگورات اوروک، الگوی نمونه‌های پس از خود است. پلان این اثر معماری مستطیلی است و پشتبندها در آن تزئیناتی هستند.
از این تمدن، اطلاعاتی درمورد معبد اوریدو و زیگورات اور (مجموعه معبد نانا) نیز در اختیار است.
معماری خانه‌ها در سومر
معماری خانه‌ها در تمدن سومر نیز شکل و شمایلی مختص به خود دارد. این خانه‌ها در اطراف حیاط‌هایی سازمان‌دهی شده‌اند و پی آن‌ها خشت پخته است. معمولا دیوارهایی مشبک داشته‌اند، یک طبقه بوده‌اند و طبقه فوقانی کمی عقب‌تر است( نیم طبقه)، و درونگرا هستند( رو به سوی حیاط دارند).
هنر و معماری آشور در تمدن بین‌النهرین
این منطقه فراز و نشیب‌های بسیاری به خود دیه‌است. به طور خلاصه، پس از سومریان روندی این چنینی داریم: فردی به نام سارگون اکدی بر سومریان غالب شد و توانست سیستم دولت شهری را برانداخته و یک پادشاهی واحد شکل دهد، پس از آن، گوتیان بر اکدیان تاختند ولی مدتی بعد شهرهای سومر با یکدیگر متحد شده و آن‌ها را بیرون راندند. در پی آن، دوران نو‌سومری به وجود آمد و شاهان اور را داریم. زیگورات اور مربوط به همین دوره است که تقریبا سالم مانده‌است. پس از آن عیلامیان بر این منطقه چیره شدند و در نهایت بابل، یکی از شهرهای بین‌النهرین، توانست این منطقه را پس بگیرد. هیتی‌ها بابلی‌ها را شکست دادند و این منطقه را در دست گرفته و غارت‌های فراوان کردند و 900 سال قبل از میلاد بود که آشوریان بر این منطقه سلطه یافتند.
معماری ارگ سارگون دوم شهر آشور
شهر آشور( دورشکین)، محل ساخت ارگ سارگون دوم است. این شهر پلانی متوازی‌الاضلاع دارد و دارای 7 دروازه است. برج‌هایی قائم‌الزاویه در آن دیده شده و کتیبه‌هایی با رنگ و لعاب نیز روی برج‌ها وجود داشته‌است.
از نکات مهم در رابطه با معماری در تمدن آشور، تندیس لاماسو در آن است. لاماسو تندیسی است سنگی( هم اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می‌شوند)، که هخامنشیان نیز در هنر خود آن را به کار برده‌اند و برگرفته از هنر آشور بوده‌است. این تندیس، گاوی بالدار، غول‌پیکر با دو بال، 5 پا و سر انسان است، که نقش محافظت از دروازه‌ها را بر عهده داشته و در دروازه‌ها قرار می‌گرفته‌است. از رو به رو به حالت ایستاده‌است ولی پای پنجم باعث می‌شود که در هنگام گذر از کنار آن، لاماسو را در حال حرکت احساس کنیم. سر انسان نمادی از تفکر و خرد، گاو نمادی از خوی درنده و قدرت و بال عقاب برای تداعی چابکی در این تندیس به کار رفته‌است.
و اما در معماری ارگ سارگون دوم نیز جذابیت‌هایی می‌بینیم، در کنار دروازه هفتم ( در شمال غربی شهر)، ارگی بر روی سکویی 15 متری قرار دارد که همان ارگ سارگون دوم است. دورتادور شهر و همینطور دور تا دور ارگ را حصاری محکم فراگرفته‌است. حصار شهر جنبه دفاعی دارد ولی حصار ارگ، برای جدا کردن بخش مقدس از بخش نامقدس است. این ارگ، چهارصد هزار متر مربع مساحت داشته، 200 اتاق دارد و حیاط در معماری آن نقشی اساسی دارد. در واقع در آن چندین حیاط می‌بینیم که اتاق‌ها در گرد آن‌ها سازمان‌دهی شده‌اند. تزئیناتی کنگره‌ای نیز روی دیوار دیده می‌شود.
در این ارگ زیگوراتی نیز وجود دارد معروف به زیگورات ارگ سارگون دوم، این زیگورات مارپیچ است و گفته می‌شود که رنگ هر طبقه آن متفاوت بوده‌است. پشت‌بندهایی تزئیناتی نیز در معماری این زیگورات به کار گرفته شده‌است.
بابل جدید در تمدن بین‌النهرین
آشوریان مردمی بسیار جنگجو بودند و در امپراطوری آن‌ها ثبات بی معنا بود. در دوره‌ای، مادها و بابلیان با یکدیگر به آشوریان حمله‌ور شدند و می‌توان گفت که حکومت آشور کاملا در این ناحیه متوقف شد. به این دوران دوران حکومت بابل جدید بر بین‌النهرین می‌گویند که قریب به صد سال طول کشید.
در شهر بابل جدید که مهم‌ترین اثر از این دوران است، محوطه‌ای به طول 2.5 کیلومتر مشاهده می‌کنیم که 4 گوش بوده و رود فرات از میانه آن می‌گذرد. شهر یک حصار درونی و یک حصار بیرونی دارد. این شهر 8 دروازه دارد که هر یک به نام یکی از خدایان است و مهم‌ترین دروازه آن که اکنون در موزه نگهداری می‌شود، دروازه ایشتار است.
باغ‌های معلق بابل مربوط به همین دوران است که یکی از شگفتی‌های معماری آن زمان است و در آن باغ‌هایی مطبق می‌بینیم. مهم‌ترین نکته در مورد این باغ‌ها سیستم آبرسانی آن بوده‌است.
دروازه ایشتار در تمدن بابل
این دروازه، در انتهای مسیری که در آن اعمال آیینی انجام می‌شده قرار دارد و منتهی به معبد ایشتار آگاد است. هم مسیر و هم دروازه با نقوش حیوانات و آجرهای لعابدار رنگی (رنگ غالب آبی) مزین شده‌اند. 4 برج در 4 گوشه دروازه قرار دارد و مسیر رژه روندگان از میان دیوارهایی با نقوش حیوانات و گل نیلوفر می‌گذرد. پرداخت‌ها شامل نقوش حیوانی و خیالی، اژدهای مردوک و ورزای داد هستند.
بخشی از این دروازه هم اکنون در برلین است که در تصویر بالا مشاهده می‌کنید.
