بررسی معماری چتل هویوک و اریحا، شهرهایی از دل دوران نوسنگی

عصر حجر یا عصر سنگ، دورانی مهم در تاریخ بشر به حساب می‌آید و یکی از مباحث جذاب در تاریخ معماری و شهرسازی است. در واقع، اگر بخواهیم نقطه‌ای برای آغاز بررسی تاریخ حضور بشر در زمین بیابیم باید به دوران سنگ برویم که خود به سه قسمت دیرینه سنگی، میان سنگی و نو سنگی تقسیم می‌شود. البته در منابع جدیدتر، دوران میانه سنگی زیاد به رسمیت شناخته نمی‌شود و مورخان غالبا این بازه را مربوط به نوسنگی می‌دانند. در این نوشتار، در پی معرفی اولین تلاش‌های بشر برای یکجانشینی هستیم که منجر به پدید آمدن نخستین شهرها یا همان شهرهای اولیه شد، که در نوع خود بسیار جذاب هستند.

انقلاب نوسنگی، مبدا دوران نوسنگی محسوب می‌شود. در این دوران، بشر که تا قبل از این کوچ‌نشین بود، در غارها سکونت داشت و برای زنده ماندن شکار می‌کرد، با کسب مهارت در زمینه کشاورزی و دامپروری و اهلی کردن حیوانات و کسب فناوری کاشت دانه و توسعه باغ، توانست یکجانشین شود و این نخستین سکون برای انسان محسوب می‌شود. با این سکونت، نوع جدیدی از ساخت و ساز، معماری و هنر نیز ظهور کرد که آن را در شهرهایی مثل اریحا و چتل هویوک بررسی خواهیم کرد.

قبل از آن به این سوال پاسخ می‌دهیم که چه چیزی باعث این انقلاب نوسنگی شد؟ گروهی بر این باورند که تغییرات آب و هوایی و فشار جمعیت، انسان شکارچی را مجبور به یکجانشینی کرد (دافعه)، و گروهی دیگر می‌گویند که منافعی که در این تصمیم وجود داشت مثل ثروت‌اندوزی، کم شدن خطر و منافعی که با کشاورزی و دامپروری تامین می‌شد انسان را راغب به این کار کرد( جاذبه). دسته‌ای نیز به این معتقد هستند که فناوری برش سنگ در نهایت منجر به این تحول شد. جالب است بدانید که بسیاری از شواهد حاکی از این است که کشاورزی و یکجانشینی ممکن است مستقل از یکدیگر شکل گرفته باشند، با اینحال نظریه قوی‌تر، همپوشانی این دو است.

در هر حال، اگر بخواهیم تفاوتی بارز برای دوران نوسنگی و میان‌سنگی بیان کنیم، آن را باید در نحوه “معماری” ببینیم. در دوران نوسنگی برای اولین بار “محیط مصنوع معمارانه” را شاهد هستیم و این بزرگ‌ترین تفاوت و یکی از وجوه بارز است.

همین موضوع، یعنی انتقال سر پناه از محیط طبیعی به محیط ساخته شده توسط بشر، روشی نو از زندگی را پدید آورد. این یکجانشینی چیزی در حدود ده تا بیست‌هزار سال قبل اتفاق افتاده‌است و نسبت به تاریخ حضور بشر بر زمین، امری نو محسوب می‌شود.

در ادامه به بررسی دو شهر مهم اولیه یعنی اریحا و چتل هویوک می‌پردازیم. معماری آن‌ها را بررسی کرده و با سبک زندگی نیز آشنا می‌شویم. در ادامه با ما همراه باشید.

شهر اریحا، شهر خرماها در کرانه باختری رود اردن

اریحا که نام آن در تورات بیش از 70 بار آمده‌است، در دره رود اردن قرار داشته و مربوط به 9000 سال قبل از میلاد است. این شهر را بسیاری، نخستین سکونت‌گاه به صورت شهر در تاریخ می‌دانند و به قطع جزء نخستین تلاش‌های شهرنشینی بشر است. در مورد اینکه این شهر چگونه در دره رود اردن شکل گرفته‌است، اطلاعاتی در دسترس نیست ولی می‌دانیم که در نزدیکی این شهر، چشمه‌ای مهم به نام الیسع وجود دارد. اریحا ساکنین متعددی در طول دوران‌ها به خود دیده‌است ولی در 7500 سال قبل از میلاد، سکونتگاهی به وسعت سه هکتار در آن قرار داشته که با دیواری بسیار قطور (دیوار جریکو)، محصور بوده که نقش دفاعی داشته‌است. این دیوار را قدیمی‌ترین دیوار تدافعی جهان می‌دانند، در این دیوار برج دیده‌بانی قرار داشته، برجی سنگی و تنومند که ارتباط در آن با پلکان سنگی بوده‌است. ارتفاع برج 9 متر بوده‌است.

نکته جالب درمورد اریحا، دایره‌ای بودن آن است. خانه‌ها خشتی بودند و پی سنگی مدور داشتند که در حال حاضر فقط همین پی ها باقی مانده‌اند. دور تا دور شهر نیز خندقی بزرگ وجود داشته‌است.

حدود 6500 سال قبل از میلاد، دیوار اریحا فرو ریخت و افرادی تازه وارد به این شهر آمدند. این افراد تازه وارد، معماری منحصر به خود را داشتند و خانه‌هایی با پی سنگی ساختند ولی به صورت 4 گوش که در اطراف حیاط مرکزی سامان‌دهی شده‌بودند. در بین این خانه‌ها معابدی برای پرستش ایجاد شده‌بود و خانه‌ها همگی خشتی بودند. در واقع می‌توان گفت مصالح اصلی اریحا خشت خام است و همین موضوع باعث شده‌است در طول سالیان با تخریب مواجه شده و اطلاعات زیادی از این شهر خشتی بر جای نمانده باشد.

چتل هویوک، شهری بدون خیابان در آناتولی!

چتل هویوک ، Çatalhöyük ، که یکی از آثار مهم در زمینه معماری و شهرسازی در تاریخ بشر است، در دشت آناتولی قرار داشته و نکته جالب توجه در مورد این شهر آن است که به دلیل اینکه در دوره‌ای زیر خاکستر مدفون شده‌است، باستان‌شناسان اطلاعات زیادی از آن به دست آورده‌اند چرا که توسط خاکستر از گزند دوران‌ها حفظ شده‌است. چتل هویوک، مربوط به 6500 تا 5700 سال قبل از میلاد است و آثار به جای مانده از آن تا جزئیات پرداخت‌های فضاهای داخلی نیز هست. این اثر معماری، بافت بسیار عجیبی دارد که در ادامه بیشتر درمورد آن صحبت می‌کنیم. چتل هویوک را بزرگ‌ترین سایت بازمانده از نوسنگی می‌دانند که حفاری‌های آن، اطلاعاتی از هنر، معماری، فرهنگ، اندیشه و جهان‌بینی آن‌ها به ما می‌دهد.

جمعیت این شهر باستانی حدودا ده هزار نفر تخمین زده شده‌است و به نظر می‌رسد تجارت شیشه آتش‌فشانی یا آبسیدین را به عهده داشته‌اند و آن هم به دلیل مجاورت با کوه حسن داغی است. همین تجارت باعث ثروتمند بودن مردم این منطقه شده‌بود، ولی می‌بینیم که منبع روزی آن‌ها، در جایی مایه منهدم شدن این قوم نیز بوده‌است ( بر اثر فوران آتشفشان کل شهر زیر خاکستر مدفون می‌شود).

این شهر حصار ندارد و در معماری آن نه خیابانی دیده می‌شود و نه کوچه‌ای! پس بافت شهری چگونه شکل گرفته است؟ طبیعتا خانه‌ها باید به هم چسبیده باشند تا گذرگاهی ایجاد نشود، و این وضعیت کاملا متراکم در چتل هویوک کاملا مشهود است، یعنی خانه‌هایی کاملا به هم چسبیده که راه ورود آن‌ها از پشت بام خانه است. در نتیجه بام‌ها محل عبور و مرور بوده‌اند. این موضوع دو دلیل دارد، اولین آن‌ها، تقویت سیستم دفاعی شهر است، در صورت ورود دشمن به خانه، او به نوعی زندانی شده بود، چرا که مدافعان روی بام قرار داشتند. از سوی دیگر، استحکام این خانه‌ها در این وضعیت بیشتر بود.

در پلان شهر، گشودگی‌هایی نیز می‌بینیم که حاکی از فضاهایی است برای دفن زباله و یا نگهداری برخی از دام‌ها. مصالح به کار رفته در معماری چتل هویوک، خشت خام است و در فضاهای داخلی به جای مانده، نقاشی‌های دیواری و رنگ را با معانی خاصی بر روی دیوارها می‌بینیم. هر خانه فضای مذهبی مربوط به خود را دارد و این نشان‌دهنده عبادت فردی در این قوم است.

در معماری چتل هویوک، خانه‌ها برتری نسبت به هم ندارند و سلسله مراتب و یا تفاوت طبقاتی در خانه‌ها دیده نمی‌شود. فقط ممکن است خانه‌ای از خانه دیگر بزرگتر باشد که آن هم بر حسب جمعیت است. در معابد، جمجمه حیوانات را می‌بینیم و نقاشی‌هایی که در آن‌ها عموما انسان در کنار طبیعت ( عمدتا حیواناتی مثل گاو، کرکس و…) نمایش داده شده‌است.

نورگیری خانه‌ها از سقف بوده و سلسله مراتب چندانی در معماری و شهرسازی چتل هویوک دیده نمی‌شود. گفته می‌شود که آن‌ها مردگانشان را در زیر قسمت عبادی خانه دفن می‌کردند.

کاوش در چتل هویوک و مواردی درباره جامعه آن

در سال 1961، جیمز ملارت، کار کاوش بر روی این منطقه را بر عهده گرفت و کاوش‌های این تیم منجر به یافتن صد و پنجاه ساختار معماری در چتل هویوک شد. این فضاها همگی حاوی نقاشی، نقوش برجسته و حکاکی و مجسمه‌ بودند( مجسمه‌ها اصولا تندیسی از خدایان هستند). چتل هویوک به مثابه مهره‌ای گم شده در زنجیره تاریخ بود که کشف و کاوش آن توانست اثری بی‌نظیر بر جهان معماری بگذارد و از سوی دیگر، تاثیراتی نیز بر حوزه فرهنگی و اجتماعی این خطه داشته‌باشد.

کاوش بر روی سایت چتل هویوک، 30 سال معلق بود( به دلیل جنجال‌های ملارت)  و پس از سی سال، کاوش‌هایی جدید بر روی این منطقه آغاز شد.

هر آنچه از چتل هویوک بر جای مانده‌است، به ما تصویر جامعه‌ای مرفه را ارائه می‌کند، آشنا به انواعی از هنرها، هنرهایی مثل سفالگری، پیکرتراشی، بافندگی و نقاشی! صنایع دستی نیز جزئی از هنرهای این قوم بوده‌است. چتل هویوک در معماری نیز قدری خارق‌العاده و نوآورانه عمل کرده‌است و یکی از منحصر به فردترین معماری‌های جهان از آن بافت این شهر است.

به نظر می‌رسد در چتل هویوک الهه مادر مورد احترام بوده و تندیس‌هایی که از آن در این شهر یافته شده تا حدودی دال بر این موضوع است.

از چتل هویوک به نسبت اریحا اطلاعات بسیار بیشتری در دسترس است و همانطور که خواندید این دو شهر، تفاوت‌های زیادی با یکدیگر داشتند. در هر حال مطالعه این شهرها، شناخت آن‌ها و کاوش در این سایت‌ها، منجر به دستاوردهایی ضروری برای معماری، فرهنگ و تاریخ شده‌است که بی شک آثاری فوق‌العاده بر هنر و معماری داشته‌اند. آشنایی با سیر تکامل معماری از دوران سنگ تا کنون، یکی از موارد مهم و جذابی است که در این علم از اهمیت زیادی برخوردار است و ما در این نوشتار از وبسایت دکتر بخشی، قسمتی از آغاز این ماجرا را بررسی کردیم.

برای آشنایی با دیگر مطالب جذاب مرتبط با ساخت و ساز و معماری در جهان به دیگر محتواهای سایت سر بزنید.