هوشنگ سیحون، معماری تکرار نشدنی از ایران

هوشنگ سیحون، که بسیاری او را پدر معماری مدرن ایران می‌شناسند، در خانواده‌ای هنرمند در سال 1299 دیده به جهان گشود. خانواده هوشنگ سیحون، همگی از بزرگان موسیقی بودند در حدی که پدربزرگش عبدالله فراهانی است، یعنی پدر موسیقی سنتی ایران! پس روح هنری هوشنگ سیحون بی‌دلیل نیست و بزرگ شدن در خانواده‌ای که هنر جان‌مایه آن‌هاست، در روند فعالیت حرفه‌ای او بی‌تاثیر نبوده‌است.

پس از اینکه سیحون تحصیلات معماری خود را در دانشکده هنرهای زیبای تهران به پایان رساند، آندره گدار از او دعوت کرد تا در پاریس به ادامه تحصیل بپردازد و سیحون به مهد هنر و معماری رفت تا در دانشسرای عالی ملی هنرهای زیبای پاریس، تحت تعلیم اتلو زاوارونی قرار بگیرد. او در سال 1949 میلادی، دکترای هنر خود را از این مرکز دریافت کرد.

سیحون در 25 سالگی به ایران بازگشت تا استعداد خود در طراحی و ساخت و ساز را در بستر کشور به کار گیرد. اولین اثری که هوشنگ سیحون طراحی کرد، آرامگاه بو علی سیناست. هوشنگ سیحون استاد همان دانشگاهی شد که در آن تحصیل کرده‌بود، هنرهای زیبا، و سه دوره نیز رئیس این دانشکده بود. هوشنگ سیحون به واسطه لیاقت و مهارت خود مسئولیت‌های متعددی را تجربه کرد، از جمله، عضویت در شورای ملی باستان‌شناسی، شورای عالی شهرسازی، کمیته ایکوموس و شورای مرکزی دانشگاه‌های ایران. علاوه بر این، هوشنگ سیحون به مدت 15 سال، مسئول مرمت بناهای تاریخی ایران بود.

جالب است بدانید که او شهروند افتخاری فرانسه است و سی سال نیز در ونکوور زندگی کرد. به سیحون “مرد بناهای ماندگار” نیز می‌گویند.

نگرش هوشنگ سیحون به معماری

برای بررسی این نگرش به سراغ یکی از اظهارات معروف او می‌رویم: ” آنچه می‌سازم با احتیاجات برنامه و صاحب کار بایستی مطابقت داشته باشد. هیچ چیز زیادتر یا کمتر از آنچه مورد احتیاج است، نبایستی ساخته شود. با تزئینات زیاده از حد موافقت ندارم زیرا اگر معماری به خودی خود کامل و زیباست، احتیاجی به رنگ و روغن و تزئینات ندارد. حجم‌ها و تناسبات وقتی زیبا نباشند هر قدر هم عوامل تزئینی به بنا اضافه کنیم، تأثیری در زیبایی آن نخواهد داشت. سادگی و بی تکلفی را هدف خود می‌دانم یک معمار خوب باید مثل یک شعر عالی ساده، سهل و ممتنع باشد. از شلوغی و درهم و برهمی بی اندازه گریزانم. نقشه ساده همیشه زود خوانده می‌شود و اشخاص را گمراه نمی‌کند. طرح نقشه یک ساختمان مثل حل یک مساله است. باید همیشه ساده‌ترین راه حل را در نظر گرفت و از راه‌های پیچ در پیچ صرف نظر کرد. برای هر یک از مصالح ارزش مخصوص به خودش را قائلم و همیشه سعی کرده‌ام با به کار بردن به موقع آن‌ها ارزش واقعی آن‌ها را به معرض دید بگذارم، امکانات فنی و ساختمانی کشور خودمان را همیشه در نظر می‌گیرم و سعی می‌کنم با عوامل موجود خود را تطبیق دهم و هدفم این است که معماری ایران را به پایه ای برسانم که همان احترام خاصی را که در دوره‌های گذشته برای ما قائل بودند، باز هم داشته باشند.”

با خواندن همین سطور، می‌توان به عمق نگرش او پی برد! اگر با عقاید معماران مدرن آشنا باشید ( معماران مدرن غرب)، ردپای این عقاید را به وضوح در عبارات بالا خواهید یافت. هوشنگ سیحون یک معمار مدرنیست ایرانی است که منطق، عملکردگرایی، خلوص و سادگی را اصل کار خود قرار داده و در عین حال که با تزئینات بیش از حد موافق نیست، معماری را در عین خلوص، مزین جلوه می‌دهد! و این معجزه معماران مدرن است.

هوشنگ سیحون معتقد بود که هر خطی دلیلی دارد و طرح باید در پس خود حرفی برای گفتن داشته‌باشد، او طرح‌های بی‌مغز را اصلا در دایره هنر معماری محسوب نمی‌کرد.

اگر آثار سیحون را موشکافانه بررسی کنیم، به تسلط بی‌منتهای او بر تاریخ، فرهنگ، فلسفه، ادبیات و مبانی‌نظری ایران پی خواهیم برد، موضوعی که یک معمار ساده را از یک معمار عالی متمایز می‌کند! آرامگاه خیام که یکی از آثار بی‌بدیل هوشنگ سیحون است، تلفیقی است از شاعرانگی خیام و اصول ریاضی او. این بنا سرشار از مفاهیم شاعرانه‌ای است که در بستر ریاضیات قد علم کرده‌اند.

و یا در طراحی مقبره نادرشاه افشار، از مقاوم‌ترین سنگ‌های ایران استفاده کرده‌است که به گفته خود اوتداعی‌کننده صلابت نادرشاه افشار است و هندسه شش ضلعی منتظم، تداعی‌کننده سیاه چادرهایی است که نادر به جای کاخ در آن‌ها روزگار می‌گذراند.

در ادامه برخی از آثار هوشنگ سیحون را به صورت دقیق‌تر بررسی می‌کنیم.

آرامگاه ابن سینا، نخستین اثر از هوشنگ سیحون

در سال 1324، مسابقه‌ای به منظور طراحی آرامگاه ابن سینا برگزار شد و در نهایت طرح ارائه شده توسط هوشنگ سیحون، در این مسابقه برگزیده شد و در سال 1333ساخت و ساز این اثر به اتمام رسید.

آرامگاه ابن سینا، با الهام از معماری دوران ابن سینا طراحی شده‌است و برج قابوس بر روی این طرح، تاثیری بسیار زیاد گذاشته‌است. تاثیر باغ ایرانی را به وضوح بر روی باغچه‌های آن می‌بینیم و از سوی دیگر، آب‌نماهای این اثر، از حوض‌خانه‌های سنتی تاثیر پذیرفته‌اند.

این بنا در اردیبهشت سال 1376 جزء آثار ملی ایران ثبت شده‌است.

آرامگاه خیام و هنر هوشنگ سیحون

یکی از برجسته‌ترین آثار و طراحی‌های هوشنگ سیحون، آرامگاه خیام است که در واقع بنای یادبود اوست. این بنا تلفیقی است از معماری سنتی ایران و معماری مدرن. سیحون درباره این اثر خود می‌گوید: ” خیام ریاضیدان، منجم و ادیب بود؛ سعی داشتم که این سه جنبه شخصیتی در مزارش تجلی پیدا کند. به همین دلیل آرامگاه خیام تلفیقی از نجوم و هندسه و شعر و نماد شخصیت چندوجهی خیام است به همین دلیل این بنا در زمان خود به دلیل به کار بردن چند مفهوم مختلف در طراحی آن تحولی در معماری ایران به وجود آورد.”

آرامگاه کمال‌الملک در نیشابور

یکی دیگر از ساختمان‌هایی که هوشنگ سیحون در آن هنر خود را به نمایش می‌گذارد، آرامگاه کمال‌الملک است که در نیشابور واقع شده و پرسپکتیو و حجمی زیبا را به مخاطب ارائه می‌کند. این بنا متشکل از قوس‌هایی متقاطع است که تداعی‌گر تاق 4 بخشی است. هندسه پیچیده این آرامگاه، وجه شاخص آن است و استفاده از پوسته بتنی در آن از نکات جالب توجه طرح است.

طراحی دوباره آرامگاه فردوسی

کریم طاهرزاده بهزاد، نخستین طرح این آرامگاه را ارائه داد که در سال 1313 اجرا شد ولی به دلیل اینکه سازندگان با مسائل فنی ساختمان آشنا نبودند، و از طرفی خاک منطقه به درستی بررسی نشده بود، از همان اوایل، ساختمان شروع به نشست کرد. در سال 1343، سیحون، بنایی جدید ارائه کرد که در آن ایده‌های بهزاد نیز حفظ شد و الحاقاتی جدید داشت.

نقاشی‌های هوشنگ سیحون

کافی است با جست و جویی ساده، به نقاشی‌های این هنرمند بزرگ دست پیدا کنید. سیحون فقط یک مهندس معمار توانمند نبود، بلکه مهارت بالای او در نقاشی نیز زبانزد است و این یکی از مواردی است که یک معمار باید به آن مسلط باشد تا بتواند در بیان ایده‌هایش عالی عمل کند. پرسپکتیوهای او از نقاط مختلف ایران در کتابی دو جلدی گرد آمده‌است که ارزش دیدن را دارند.

در سال 1972 میلادی، آثار سیحون در کنار آثار نقاشان بزرگی مثل پیکاسو و دالی در نمایشگاهی در ماساچوست به نمایش درآمد و توانست به نیکی بدرخشد و توجه بسیاری را به خود جلب کند. نقاشی‌های سیحون توسط دانشگاه‌هایی در جهان جمع‌آوری شده و نگهداری می‌شود، از قبیل هاروارد و واشنگتن.

اندیشمندان درباره هوشنگ سیحون چه می‌گویند؟

محمود درویش در مقام هوشنگ سیحون اینگونه سخن گفته‌است: ” سیحون یک تیغ دو لبه بود در آموزش کوتاهی نمی‌کرد اما در عین حال در کار بسیار سخت گیر بود؛ او معتقد به سبک نبود و هدف او معماری بی زمان بود و تابع هیچ گونه مدی نبود. وی می‌گفت کار ارزشمند نه زمان دارد و نه مکان می‌شناسد و همیشگی است از این رو معتقد بود ما باید به این نقطه برسیم. کار وی بر ماندگاری، مصالح محلی، استواری و بی زمانی مبتنی بود، به همین دلیل هرگاه آدمی پروژه‌های سیحون را می‌بیند، زنده و قابل بحث بودن آن‌ها را نیز درک می‌کند. حرف مهندس سیحون این بود که ما باید جوهره معماری ایرانی را درک کنیم، جوهره یعنی تأثیر اقلیم، فرهنگ، تبحر ساخت و مصالح بومی که همان چیزی است که امروزه به عنوان معماری بومی شناخته می‌شود و اگر یک معمار این موارد را رعایت کند اثر او اثری ماندگار، بومی و ایرانی خواهد بود.”

این معمار برجسته و هنرمند بزرگ، در وصیت‌نامه خود از فرزندانش خواسته بود تا بنیادی به نام او تاسیس شود و در آن تمامی آثار هنری‌اش را نگهداری کنند و پس از آن تمامی این آثار به موزه‌ای در کشورش ایران اهدا شود.

از دیگر آثار هوشنگ سیحون باید به موزه توس، بانک سپه در تهران، مجتمع آموزشی فرح، کارخانه نخ ریسی کوروس اخوان، 150 پروژه مسکونی خصوصی، کارخانه یخ‌سازی کوروس اخوان، کارخانه کانادا درای، سینمای سانترال، سینما آسیا، کارخانه آرد مرشدی و ده‌ها پروژه دیگر اشاره کرد.

هوشنگ سیحون از ماندگارترین معماران ایران است که در سطح جهانی مطرح بود و توانست در دوره فعالیت هنری و کاری خود، آثاری گران‌قدر و خاص بر جای بگذارد که نه تنها نماینده معماری ایران در سایر ملل باشند، بلکه، آمیخته‌ای از فرهنگ، ادبیات، فلسفه و تاریخ هنر و معماری ایران باشند که به صورتی جاودانه و پابرجا هویت ایرانی خود را در قالبی مدرن ابراز می‌کنند.