مُقَرنَس کاری و معجزه آن در معماری اسلامی

مُقَرنَس کاری یکی از اجزای  مهم آرایش دادن در معماری اسلامی  است که در زیبا سازی بنا‌های ایرانی مذهبی  چون  مساجد و مقبره‌ها استفاده می‌شود. شاید شما هم توجه کرده اید که  شکل ظاهری مقرنس‌ها شباهت زیادی به لانه ی زنبور دارند ، در حقیقت این سازه ها به شکل طبقاتی بر روی هم ساخته شده و موجب  تشکیل شکل بی نظیری  بر روی گنبد و سقف ها نیز می شوند . به همین سبب برای تزئین  ساختمان‌ها  به کار می‌روند.

این مُقَرنَس ها نمونه ای خوب برای ساخت گنبدها می باشند که معماران در قدیم به طرز هوشمندانه ای از این عنصر برای تزیین و ساخت گنبد بکار می گرفتند . تاثیر مُقَرنَس کاری در بناها در حدی بود که توانست بر دیگر هنرهای تزئینی و صنایع دستی ایرانی و اسلامی تاثیر خود را بجا بگذارد و همچنین موجب پیدایش و گسترش انواع هنرهایی چون فرش بافی ، کاشی کاری ، گچبری  شود.

همچنین با وجود طرح های بسیار تماشایی و زیبای مُقَرنَس در سردرها ، درون گنبدها ، داخل شبستان ها و محراب ها باعث گسترش هر روزه ی هنر کاشی سازی گردید ، چراکه هنگام ساختن منبرها و ستون های چوبی داخل مساجد هم مُنَبَت های زیبا با الهام از شکل های مختلف مقرنس بر روی آن ها بکار می گرفتند.

 انواع مُقَرنَس

همانطور که گفته شد مُقَرنَس کاری نوعی تزئین بنا بوده که به طرز چشمگیری نمای سازه را چندین برابر می کند. این عنصر با فرو رفتگی‌ها و برجستگی‌هایی منظم و با قواعد خاصی به طرز نبوغ آمیزی  بر روی هم قرار گرفته اند وشکل بی نظیری را پدید آورده است . در واقع  در معماری نوعی تزئین حجم پردازی است.  اگر بخواهیم تعریفی از مقرنس را به شما ارئه دهیم  باید بگوییم نوعی هنر سه‌ بعدی و برجسته از نقش‌های هندسی  و معماری اسلامی است  که در حالت کلی مقرنس‌ها را از لحاظ شکلی می‌ توان آن را به ۴ دسته تقسیم نمود:

۱-  مقرنس‌های جلو آمده : به مقرنس‌هایی گفته می شود که مصالح  و مواد مورد نیاز آن از خود بنا گرفته می شود . و در نهایت سادگی و به صورت آجر یا گچی ، انتهای سطوح خارجی نمای بیرون ساختمان را آرایش می‌دهند و استحکام آن ها بسیار زیاد است.

۲- مقرنس‌های روی هم قرار گرفته : این مقرنس‌ها افزون ‌بر مصالح به کار رفته اصلی  بنا از مصالحی مانند گچ و آجر و سنگ ساخته می‌شوند و در سطوح داخل و خارج بنا به کار می‌ روند. این مقرنس‌ها بیشتر در چند ردیف روی هم قرار دارند و دارای استحکام  متوسطی هستند.

۳-  مقرنس‌های معلق : مقرنس های معلق ، شبیه همان آهک  های آویزان در غارها بوده و بیشتر از چسباندن مواد مختلف چون گچ ، سفال ، کاشی و مانند آن‌ها به سطوح مقعر داخل بنا شکل می‌گیرند. این نوع مقرنس آویزان به نظر می‌رسند و دارای ثبات و استحکام کمی می‌باشند.

۴-  مقرنس‌های لانه زنبوری : همانطور که از نام این مقرنس پیداست ، شبیه به لانه زنبور هستند که در مجموع مانند کندوهای کوچک بر روی هم قرار گرفته دیده می‌شوند. اگر خوب به این نوعع از سازه نگاه کنیم می بینیم که این دسته از مقرنس‌ها تاحدی شبیه به مقرنس‌های معلق هستند.

در دوران ابتدای ورود اسلام به ایران  ، مقرنس ها به چهار نوع  مقرنس تزئینی تقسیم می شدند که به دلیل زیبایی خاص و فوق العاده  آن در بیشتر بناهای این زمان بکار رفته است.  حال اگر بخواهیم تاریخ دقیق آغاز و شکل گیری مقرنس ها را برای شما بگوییم می توان سه قرن اول هجری شمسی را آغازی دیگر بر هنر مقرنس سازی دانست.

سیر تحول شکل گیری مُقَرنَس کاری  :

باید بدانید که در دوران ابتدایی بکار گیری از عنصر مقرنس از هر چهار نوع آن در تزئین و زیباسازی بیشتر سازه های آن زمان بکار گرفته می شد. اما لازم به ذکر است که اگر دقت کافی را به خرج دهیم از مقرنس های لانه زنبوری در زیبا سازی بنا های  تاریخی کمتر کار شده است. اگر بخواهیم تاریخ دقیقی از شکل گیری این نوع تزئین ساختمانی عرضه کنیم سه قرن اول هجری شمسی است که آغازی است بر هنر مقرنس سازی. اما از نمونه های بارز این هنر نمایی  در آغاز اسلام ، مقبره شاه اسماعیل سامانی در بخارا است. همچنین این بنا گذشته از عناصر تزئینی مقرنس کاری که به فوق العاده ترین روش ممکن ساخته شده است  ، نمای آجری بسیار زیبایی دارد. این بقعه  از نمونه های تاریخی اواخر قرن سوم هجری شمسی است.

مقبره قابوس بن وشمگیر مشهور به گنبد کاووس یا گنبد قابوس نیز یکی دیگر از استوار ترین بنا های اسلامی این زمان است ، که گذشته از شیار های زیبای ساقه و مخروط گنبد ، دارای مقرنس های بسیار جالب و ساده می باشد. از دیگر نمونه آثار مسجد جامع نائین از آثار اوایل قرن چهارم هجری است ، همراه با گچبری های دقیق و ظریف و خطوط  کوفی همراه با نقوش گلدار ، در بعضی نقاط این مسجد مانند گوشه های گنبد و بالای محراب از مقرنس های گچی روی هم بهم گرفته شده است.

اما از قرن چهار و پنج به بعد آثار این نوع هنر ایرانی  دارای تحولی بی شمار شد  که نشانه های آن در در نقاط مختلف ایران بزرگ وجود دارد. در قرن پنجم و ششم هجری شمسی ، بیشتر به معماری مقبر ها و بقعه ها پرداختند که بیشتر آن ها در مناطق شرقی ایران چون خراسان دیده می شود . اگر به این نوع سازه ها دقت کنیم  می بیینیم که بیشتر این سازه ها گنبدی و مخروطی شکل شبیه به گنبد قابوس ، برج رزگت یا رسکت ، برج لاجیم ، برج خرقان و مقبره های مخروطی شکل دروازه کاشان است.

در این عصر که وسعت کشور ایران بسیار پهناور بود  باعث شده تا بیشتر آثار ساخته شده در آن زمان اکنون در خارج از خاک ایران باشد. در این میان از مسجد بزرگ نورالدین در موصل عراق که در حال حاضر تنها رواق جنوبی مسجد بر جای مانده، و قبر نورالدین در دمشق که کاملاً شبیه به مقبره بی بی زییده است، و از نمونه های بارزی معماری زمان سلسله سلجوقی شناخته می شود.که این ساختمان ها دارای مُقَرنَس کاری های بی نظیری به شمار می رود.

شیوه معماری عصر سلجوقی

در قرن هفت و هشت هجری خورشیدی ، تاریخ حکومت سلجوقیان ، در واقع  در این دوران نوآوری های بسیار ارزشمندی در خلـق بسیاری از آثار هنری بوده است. این تاثیر در  شکل گیری گچبری ها و مقرنس ها هم  تاثیر بسزایی داشت و باعث پیشرفت و گسترش این هنر  شد. چراکه اگر توجه داشته باشید بسیاری از سازه های تاریخی و مذهبی در جای جای نقاط جهان هستند که توسط هنرمندان و معماران ایرانی آن زمان سساخته شده و  از این هنر اسلامی در تزئین بنا  بکار گرفته شده است. همچنین مقرنس به دلیل زیبایی فوق العاده و خاص خود  مانند هنر های دیگر در سال های بعد از سلجوقیان در ایران همچنان به حیات و تکامل خود ادامه داد.

شیوه معماری زمان سلجوقی ، تزئینات گچی ، سنگی و چوبی سطح داخلی گنبد و نمای خارجی همه در قالب های مقرنس بکار می رفته ، و معماری ساختمان در درجه دوم اهمیت قرار داشته است. لطم به ذکر است که تأکید معماران و حتی پادشاهان و بزرگان هم در ایجاد این گونه سازه ها ابتدا به پوشش تزئینی روی آن ها توجه نشان می دادند.

هنرمندان عصر خانات ایرانی تحت تأثیر سبک های هنری پیشین به غنی کردن انواع هنرها پرداختند ، آثار باز مانده آن عهد نشانگر قدرت نوآورانه و خلاقانه هنرمندان آن زمان می باشد نمونه های بسیاری از سبک دوران خانات ایرانی در بکار گیری مقرنس وجود دارد، مانند:

معروف ترین  اثر بازمانده از این زمان ، گنبد سلطانیه در نزدیکی زنجان است که مربوط به سلطان محمد خدابنده  می باشد. که در واقع مجموعه ای از انواع هنر ها است. این مقبره با ارتفاع بیش از حد گنبد و گوشوارها و مقرنس های جالب زیر گنبد ، و نیز نقاشی ها و کاشی کاری های بسیار زیبا ، و گچبری های ارزنده اش، نمونه پربهایی است. از دیگر آثار ارزنده خانات ایرانی ، آرامگاه خانوادگی به نام فاتح عالم واقع در شاهراه شازند ـ سمرقند است، این مقبره دارای یک برج با پایه هشت ضلعی و گردنی استوانه ای شکل با برج خمیده ماننـد است، ترک های باشکوهی در آن ایجاد گردیده و دارای ایـوان پیش آمده یی نیز هست، شکل مربع داخل بنا در نتیجه ایجاد طاق نماهایی که دارای برآمدگی مقرنس است بشکل صلیب درآمده است.