هنر و معماری عیلامیان را بهتر بشناسیم

هنر و معماری ایران زمین، قدمتی دیرینه دارد که به همت پژوهشگران، منتقدان و معمارانی از ایران و سایر نقاط جهان، اطلاعاتی ارزشمند از این هنر و معماری در دسترس ما قرار دارد. دوره‌های بررسی آثار معماری ایران را می‌توان از ابتدایی‌ترین موارد که مربوط به دوران سنگ است بررسی کرد و پس از آن به تمدن‌های جدیدتر رسید.

از مهم‌ترین مناطق ایران، که استقرار در آن از 4000 سال قبل از میلاد آغاز شده‌است، شوش است که تا زمان حمله مغول‌ها در اوایل قرن 7 هجری، فرهنگ‌های متعددی را به خود دیده‌است. شوش، پایتخت عیلام بوده‌است که مهم‌ترین آثار هنر و معماری عیلامیان را نیز می‌توان در آن یافت و از طرفی از پایتخت‌های مهم هخامنشیان نیز بوده و بر هنر و معماری هخامنشی، تاثیر بسیار زیادی داشته‌است.

عیلامی‌ها، معماری منحصر به خود را داشته‌اند و بیشتر از دو هزار سال، یکی از تمدن‌های بسیار شگفت‌انگیز شرق محسوب می‌شده‌اند. در آغاز هزاره هشتم قبل از میلاد، نخستین دهکده‌های مربوط به دوران کشاورزی و دامپروری در این منطقه به وجود آمد. در سفالینه‌های عیلامی مربوط به 4000 سال قبل از میلاد، شاهد نوعی بلوغ و گذر از زندگی روستایی به شهری در این منطقه هستیم.

گستره جغرافیایی این حکومت در طول تاریخ تغییرات زیادی داشته‌است، ولی عیلام به صورت کلی به تمدنی اطلاق می‌شود که جنوب غربی ایران، شمال شرق، دشت‌های خوزستان و کوه‌های زاگرس در شمال را پوشش می‌داده است.

آرتور پوپ اظهار دارد که ساکنان اولیه شوش کمان و فلاخن داشته‌اند، سگ برایشان حیوانی شکارچی بوده‌است و با مس تبرهایی می‌ساخته‌اند. جالب است بدانید که تدفین در این قوم آیین ویژه‌ای داشته و گورهایی تاقچه‌ای در این منطقه کشف شده‌است. اولین افرادی که به کاوش در شوش پرداخته‌اند، ژاک دمورگان و چین دیولافوئا هستند که در زمینه هنر و معماری عیلام بسیار مفید عمل کرده‌اند. در ادامه منحصرا به توضیحاتی در رابطه با معماری عیلامیان خواهیم پرداخت، با ما همراه باشید.

مهم‌ترین نکات معماری عیلامیان

زیگورات چغازنبیل، مهم‌ترین اثر معماری این قوم است. زیگورات چغازنبیل، مجموعه‌ای مذهبی است که به صورت مطبق ساخته شده، سه حصار دارد و در آن بقایای دوازده معبد کشف شده‌است. در این اثر معماری، آثاری از انبار مصالح نیز یافت شده‌است.

زیگورات، همانطور که در تمدن بین‌النهرین نیز دیدیم، بنایی مذهبی است و عمدتا از خشت و آجر ساخته شده‌است. زیگورات به معنای صعود به آسمان است. معنای چغازنبیل نیز “تلی به شکل سبد” است. معماری زیگورات چغازنبیل بسیار قابل توجه است، و می‌توان آن را بزرگترین نمونه زیگورات در دنیا دانست  و همچنین بزرگترین نیایشگاه کشف شده در ایران. این زیگورات بین دو شهر شوش و شوشتر واقع بوده به صورتی که از اتاقک مقدس آن( بالای معبد)، هر دو شهر دیده می‌شدند. تا سال 640 قبل از میلاد، زیگورات چغازنبیل همچنان در معرض استفاده بوده‌است، ولی پس از آن کنار رفته است.

ساختار معماری چغازنبیل متشکل از مکعب‌هایی تو در تو است که در 5 طبقه زیگورات را تشکیل داده و تمامی آن‍ها از روی زمین شروع می‌شوند. یعنی وزن تمامی این طبقات مستقلا به زمین وارد شده و طبقه زیرین واسط نیست.

در اطراف زیگورات، سه حصار قرار دارد و حیاط‌ها نیز با آجر فرش شده‌اند. پاگردهای چغازنبیل به هر سه دروازه راه دارند و ممکن است متعلق به درجات مختلف روحانیون بوده باشد.

تاق‌هایی تیزه‌دار نیز در چغازنبیل دیده می‌شود. جالب است بدانید که این اثر معماری شاخص، دارای سیستم آبیاری نیز بوده‌است که این سیستم آب را از کرخه می‌آورده و در سایر بخش‌ها به چرخش می‌انداخته.

در معماری عیلامیان، معابد دیگری نیز دیده می‌شود که ورودی آن‌ها توسط مجسمه‌هایی حفاظت می‌شده است. دسترسی به مکان مقدس در تمامی این بناها غیرمستقیم است و دسترسی مستقیم نوعی اهانت به فضای مقدس محسوب می‌شده است. این معابد در معماری خود باغ‌هایی نیز داشته‌اند که مقدس محسوب می‌شده. این موارد را از کتیبه‌های موجود در این بناها دریافته‌اند.

مجموعه بزرگ آثار باستانی 7 تپه در خوزستان، از آثار معماری بر جای مانده از دوران عیلام میانه است که خشت خام عمده مصالح تشکیل دهنده آن را در بر دارد ولی در برخی نقاط می‌توان آجر را نیز به عنوان مصالح یافت. در این مجموعه، از تاق نیم بیضی آجری به عنوان سقف استفاده شده‌است و می‌توان در آن تیرپوش چوبی را نیز به عنوان سقف بناهای خشتی دید.

معماری عیلام قدیم

اطلاعات دقیقی از معماری این دوران در دسترس نیست و بیشترین اطلاعات را از نقش مهرهای یافت شده از این دوران به دست آورده‌اند. نقش برجسته‌ای مربوط به دوره متاخر آشور، مربوط به یک معبد یافت شده‌است که بنایی بلند و مستطیلی را بر یک شالوده ایوان‌دار به تصویر کشیده‌است. از این تصویر می‌توان به برخی از نکات معماری این معبد پی برد. در نمای اصلی، روزنه‌هایی وجود داشته و احتمال می‌رود که پلکانی در قسمت پشتی بنا بوده‌باشد. این بنا به معبد شاخ‌دار نیز معروف است و دلیل آن هم به تصویر کشیده شدن شاخ‌هایی بزرگ در طرفین معبد است که احتمال دارد از جنس چوب بوده باشند، بعدها از کتیبه‌های یافت شده اطلاعاتی در این رابطه به دست آمد و مشخص شد که این شاخ‌ها بخش‌هایی مهم از معابد را تشکیل می‌داده‌اند و در معماری این دوره از عیلام عنصری مهم بوده‌اند. یکی از افتخارات پادشاهان عیلام میانی، بازسازی بیست معبد شاخ‌دار بوده‌است.

معماری در عیلام میانی

دوره میانی برای عیلامی‌ها، درخشان‌ترین دوره حکومتی محسوب می‌شود که آثار معماری آن، عمدتا معابدی با ارزش بوده‌اند. در این دوره معابد و سایر آثار معماری پر رنگ‌تر از سایرین ظاهر شده‌اند.

زیگورات چغازنبیل که نمودی از مهارت عیلامیان در معماری معابد است، اثری است از این دوره. مقیاس عظیم این ساخت و ساز، قبل از هر چیز توجه ما را جلب می‌کند.

نکات مهم معماری زیگورات چغازنبیل

برای ساخت این اثر معماری، اونتاش گال طی سالیان متمادی، از تعداد زیادی کارگر و آجرپز بنا استفاده کرد. او متخصصین بسیاری را برای کاشی‌کاری، پرداخت‌ها، زه کشی و … در معماری این بنا به کار گرفت. از طرفی، کاتبانی نیز باید روی آجرها را کتابت و حکاکی می‌کردند و از آنجایی که در آن زمان، مهری وجود نداشت، این عمل اعجاب‌آور است.

گوشه‌های مربع اصلی بنای زیگورات چغازنبیل، در جهات اربعه قرار دارد و دیواری عظیم، این بنای ارزشمند معماری را در بر گرفته‌است. این دیوار در ابعاد 1200 در 800 متر است. از طرف دیگر، دور تا دور ساختمان اصلی، با دیواری دیگر پوشیده شده است. داخلی‌ترین دیوار، هفت دروازه را به هم متصل می‌کند. در ادامه درباره این دروازه‌ها در این اثر معماری صحبت می‌کنیم.

یکی از این دروازه‌ها، که آن را با شماره 7 می‌شناسیم، مهم‌ترین دروازه برای عیلامیان بوده‌است که در آن دو ردیف قربانگاه با 7 میز در هر ردیف دیده می‌شود. مجرایی برای جاری شدن خون قربانیان در این مکان وجود داشته‌است که هنوز دیده می‌شود.

دروازه شماره 3 محل عبور گاری بوده‌است و مابقی دروازه‌ها منتهی به راه‌هایی با فرش آجر هستند که در نهایت به زیگورات می‌رسند. نکته مهم این است که این مسیرها، مسیرهایی مورب هستند و مستقیم نیستند و این موضوع به اعتقاد عیلامیان در مسیر دسترسی غیر مستقیم به معبد باز می‌گردد.

دروازه شماره 4، بزرگترین دروازه در معماری چغازنبیل است و در جنوب شرقی واقع شده‌است. به این دروازه، دروازه شاهی می‌گویند. در دیوار میانی، در میانه حریم مقدس، دروازه گشوده شده‌است که با استناد به کتیبه‌ها، در قسمت بیرونی، دروازه بزرگ و در قسمت درونی دروازه شاهی نام داشته‌است. غالبا به این دروازه “شاه دروازه” می‌گویند.

در جنوب شرقی طبقه اول زیگورات چغازنبیل، در دو طرف پلکان، معابدی متعلق به خدای اینشوشیناک وجود دارد. گیرشمن به معبد شماره 4، معبد آمی می‌گوید. این معبد تا قبل از ساخت و ساز سایر معابد، فقط کاربری مذهبی داشته‌است، ولی پس از اینکه سایر معابد به این معماری افزوده شده‌اند، معبد مقابل دروازه 5، جایگزین آن شد.

معبد اعلی در زیگورات چغازنبیل، معبد طبقه 4 است و امروزه از آن چیزی بر جای نمانده‌است. با اینحال از روی شواهد می‌توان گفت که این معبد، ابعادی 20*20  داشته‌است. درباره ارتفاع آن نیز می‌توان گفت که ارتفاع طبقه اول زیگورات 8 است و طبقه دوم 11.55، به احتمال بسیار زیاد ارتفاع طبقات 3 و 4 نیز به همین منوال است. پس ارتفاع معبد اعلی چیزی در حدود 10 متر بوده‌است.

درباره وبلاگ دکتر بخشی

در این مطلب از وبلاگ دکتر بخشی، به بررسی معماری جذاب چغازنبیل پرداختیم و در کنار آن برخی از آثار معماری عیلام را نیز از نظر گذراندیم.

بررسی آثار تاریخی و تاریخ هنر و معماری جهان در دوران‌های مختلف، یکی از بخش‌های جذاب وبسایت ماست که با دنبال کردن آن، اطلاعاتی مفید در این رابطه کسب خواهید کرد.

در ادامه در صورتی که به این مطالب علاقمند هستید به سایر مطالب مشابه مراجعه کنید و برای کسب اطلاعات در زمینه خرید و فروش ویلا در شمال و یا آشنایی با خرید و فروش برج‌های ساحلی سرخرود، با ما تماس بگیرید. راه‌های ارتباطی با مشاورین ما را در بخش مربوطه خواهید یافت.

ما در مشاورین املاک دکتر بخشی، مواردی درخور توجه از نظر معماری، با کیفیتی درخور به شما معرفی خواهیم کرد. در این راستا، با مشاورین ما در ارتباط باشید و از مزایای مشاوره رایگان قبل از خرید بهره‌مند شوید. با ما همراه باشید.