مروری بر هنر و معماری ساسانیان

هنر و معماری ساسانی، بخشی جذاب از تاریخ هنر ایران است. در واقع این نوع معماری، مادر معماری ایران بوده که اوج پیشرفت خود را در دوره ساسانیان شاهد بود. سلسله ساسانی، حکومتی بسیار قدرتمند بوده که هرگز گمان بر فروپاشیده شدن آن نمی‌رفت. در این دوران نه تنها در زمینه‌های فرهنگ و تمدن، بلکه در زمینه معماری نیز پیشرفت‌های بسیاری را شاهد هستیم. در این دوران ابداع گوشه‌سازی را داریم که از تکنیک‌های ایرانیان برای اجرای گنبد روی زمینه مربع بوده‌است و هنر و معماری جذابی را رقم زده‌است.

همانطور که می‌دانید آخرین سلسله قبل از تسلط اعراب بر ایران، حکومت ساسانیان بوده‌است. معماری ایرانی در دوره ساسانی تفاوتی عمده با دوره‌های قبل از خود دارد و کاربری‌های جدیدی نیز مشاهده می‌کنیم. بعد از اینکه اعراب بر ایران مسلط شدند، این معماری که غالبا در خدمت بناهای مذهبی درآمد، به عنوان معماری اسلامی شناخته شد، ولی پایه و اساس آن را باید در گذشته فرهنگ خویش بیابیم. در واقع معماری ایران در دوران اسلامی نامی شایسته‌تر برای معماری بعد از این دوران است.

منشا سلسله ساسانی نیز مثل هخامنشیان، استان فارس است و در واقع آن‌ها خود را به هخامنشیان منسوب می‌کردند. پس از سلوکیان و رواج یونان‌مآبی در ایران، بخشی از تلاش حکومت‌هایی مثل ساسانیان، رواج فرهنگ ناب ایرانی و بازگرداندن ایران به ریشه‌های خود بود. با اینحال، معماری ساسانیان شباهت چندانی به معماری هخامنشی ندارد و الگوی آن‌ها غالبا عیلامی است. علاوه بر این تاثیرات روم و بیزانس کاملا در آن مشهود است. دلیل این موضوع هم شاید این است که مصالح به کار گرفته شده در دوران هخامنشیان، متفاوت بود.

از طرفی، در معماری هخامنشی شاهد بناهایی هستیم که غالبا روی صفه و یا دامنه کوه‌ها بنا می‌شدند ولی پس از حمله یونان، به دلیل تغییر در سبک زندگی ایرانی‌ها، دشت، زمینه بیشتر آثار است.

در امپراطوری ساسانی، شاهد دینی واحد هستیم، در این آیین، آب، آتش، باد و خاک، عناصری مقدس هستند و ناپاک کردن آن‌ها نیز گناه است و همین موضوع بر معماری نیز تاثیرگذار بوده‌است. آتش، مهم‌ترین عنصر بوده و رنگ آن نیز در منابع به عنوان رنگ مورد علاقه ساسانیان شناخته شده‌است. در دوران ساسانی، آیین زرتشت رسمی شد و مغ‌ها قدرت زیادی داشتند.

آتشکده‌ها از مهم‌ترین بناهای عصر ساسانی هستند. این ساختارها، بناهایی چهارگوش بودند که در زیر آن‌ها آتش مقدس قرار داشت. در این بناها عمدتا از گوشه‌سازی استفاده می‌شد و دهانه با گنبد پوشیده می‌شد. در واقع گوشه‌سازی برای اجرای پلان دایره روی زمینه مربع، از ابداعات ایرانیان است.

در ادامه بیشتر به معماری و ساخت و ساز این دوران می‌پردازیم و با بناهای شاخص آن آشنا می‌شویم.

معبد آناهیتا در کازرون، یادگاری از دوران ساسانی

معبد آناهیتا، بنایی است مکعبی شکل که بدون ملات از سنگ‌های حجاری شده ساخته شده و دو جداره دارد. ساسانیان در طراحی آن از بناهای هخامنشی الهام گرفته‌اند و سقف مسطح ندارد. این معبد، در عمق 6 متری زمین‌های اطراف ساخته شده‌است و دلیل آن هدایت آب رودخانه شاپور و سرازیر شدن آن در مجموعه بوده‌است. در واقع معابد آناهیتا، معابدی برای پرستش آب بوده‌اند. در این بنا، دستگاه تنظیم و تقسیم آب نیز شگفت‌انگیز است.

معماری آتشکده‌های ساسانی

از مهم‌ترین بناهای ساسانی باید به آتشکده‌های این دوران و معماری آن‌ها اشاره کرد. البته کاخ‌های ساسانی معماری مهم‌تری دارند که جداگانه بررسی خواهیم کرد. آتشکده‌ها، جایگاه آتش مقدس بوده‌اند و در آن‌ها مراسمات خاصی اجرا می‌شده است. معماری این بناها از اصولی منحصر به خود تبعیت می‌کند.

این آتشکده‌ها دارای رده‌بندی بوده‌اند، یعنی آتش موجود در آن‌ها درجاتی مختلف داشته‌است و همگی از لحاظ اهمیت در یک سطح نیستند؛ ولی معماری آن‌ها شبیه است و تفاوت چندانی ندارد.

آتشکده، یک بنای چهار ضلعی است که در هر ضلع یک درگاه به صورت تاق‌دار وجود دارد. به همین دلیل به این بناها چهارتاقی نیز می‌گویند. در برخی از ساختمان‌ها، فقط چهارتاق داریم ولی برخی از آتشکده‌ها دارای دالانی به صورت غلامگردش و فضاهایی پیرامونی هستند، نمونه آن آتشکده قصر شیرین است.

آتشکده‌های ساسانی عمدتا بر روی بلندی ساخته می‌شدند. این ساختمان‌ها بنابر طبقه اجتماعی و قشرهای مختلف، سه نوع بودند:

آتش موبدان، آتش ارتشیان و آتش کشاورزان که به ترتیب عبارتند از آتشکده آذرفرنبغ، آذر گشسپ و آذر برزین مهر.

آتشکده آذر گشسپ که متعلق به طبقه نظامی و رزمی ساسانی بوده‌است، به معنای آتش اسب جهنده است و واقع در آذرآبادگان بوده‌است. قبل از فتح ایران توسط اعراب، این مکان مهم‌ترین مرکز مذهبی مزدیسنا بوده‌است. این بنا به احتمال زیاد در تخت سلیمان امروزی قرار داشته و در پیرامون یک چشمه گرد ساخته شده بوده. یعنی منبع آب طبیعی در شکل‌گیری آن نقش داشته‌است. این آتشکده 150 کیلومتر از دریاچه ارومیه فاصله دارد.

معماری برج خاموشان

برج خاموشان یا برج سکوت، دخمه‌ای یزدی است که در 15 کیلومتری جنوب شرقی یزد واقع است و روی کوه دخمه قرار دارد که کوهی کم ارتفاع و رسوبی است. این برج برای دفن جنازه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است. آن‌ها جنازه‌ها را بالای برج قرار می‌دادند تا پس از خورده شدن توسط کرکس‌ها و جانوران، استخوان را در چاه بریزند، این امر سبب ممانعت از ناپاک کردن خاک می‌شده است که عنصر مقدس ساسانی محسوب می‌شده‌است.

معماری شهر دژ دختر

شهر گور در فیروزآباد فارس، یک مکان باستانی است که در اوایل قرن سوم میلادی توسط اردشیر بابکان تاسیس شد. این شهر دایره‌ای از مهم‌ترین مراکز ساسانیان بوده‌است. از این شهر فقط یک برج شاخص بر جای مانده‌است که در مرکز دایره واقع است و به احتمال زیاد بر فراز آن آتش می‌افروخته‌اند. قطر دایره این شهر 450 متر بوده‌است. قلعه دختر این شهر نیز مشهور است. این قلعه نقشی دفاعی برای شهر داشته‌است. قلعه دختر به معنای قلعه‌ای است که توسط دشمن فتح نشده و در واقع دست نیافتنی بوده.

معماری کاخ سروستان

یکی از مهم‌ترین آثار معماری ساسانی، کاخ سروستان است که اثری است کاملا بی‌نظیر. این کاخ در زمان بهرام گور ساخته شد و معمار آن “مهر نرسی”، وزیر او بوده‌است. او صدر اعظم دوران یزدگرد اول و یزدگرد دوم نیز بوده‌است. گنبد روی این کاخ، بر روی دهانه‌ای 15 متری قرار دارد و در برخی از جاها ستون نیز استفاده شده‌است. ابعاد این کاخ نسبت به سایر آثار معماری ساسانی، انسانی‌تر است. اتفاق مهم در معماری این کاخ، ظهور گنبد روی پلان مربع است و در واقع استفاده از گوشه‌سازی است. گوشه‌سازی یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های معماری ایران است.

معماری تاق کسری

تاق کسری یکی از مهم‌ترین آثار معماری ساسانی است که مربوط به اواخر حکومت این سلسله است. در این اثر، یک تاق گهواره‌ای، دهانه‌ای 30 متری را پوشش داده‌است و تجربه‌ای تقریبا تکرار نشدنی در شرق است( تا قرن 19). این تاق در بغداد در ساحل شرقی رود دجله قرار دارد.

معماری دژ شاپورخواست

این دژ که احتمالا آن را با نام فلک‌الافلاک نیز می‌شناسید، دژی است تاریخی در مرکز شهر خرم‌آباد. قدمت این قلعه، مربوط به دوران ساسانیان است. در واقع در زمان شاپور، شهری به نام شاپور خواست در نزدیکی خرم‌آباد امروزی ساخته شد. این قلعه، بعدها ویران شد و در قرن هفتم، خرم آباد کنونی به جای آن بنا شد. قلعه شاپورخواست در زمان ساسانی کاربرد حکومتی و نظامی داشت و در زمان قاجار نام فلک‌الافلاک بر روی آن گذاشته شد.

بررسی تفاوت معماری ساسانی و معماری هخامنشی

از عمده تفاوت‌های ساخت و ساز ساسانی و هخامنشی باید به موارد زیر اشاره کنیم:

وجود گنبد و سقف گنبدی در زمان ساسانی

مصالح متفاوت

افزایش دهانه در زمان ساسانی( مصالح تیر دیگر چوب نیست.)

استفاده از دهانه قوس‌دار

عقب‌نشینی پای قوس

استفاده از اندود گچ در معماری ساسانی

استفاده از ملات در معماری ساسانی؛ در معماری هخامنشی غالبا از سنگ به صورت خشکه‌چین و با بست و اتصال استفاده می‌شده است.

استفاده از فضاهایی در اطراف ساختمان در زمان ساسانی به منظور مهار نیروی رانش گنبد.

پی گسترده و زمین سخت در معماری هخامنشی

درباره وبسایت دکتر بخشی

در این نوشتار از وبسایت دکتر بخشی به بررسی مهم‌ترین آثار معماری ساسانی پرداختیم. ساسانیان، تاثیر بسیار زیادی بر هنر دوران‌های بعد از خود در ایران و همچنین هنر سایر کشورها داشتند، این امپراطوری به میزانی بزرگ و وسیع بود که کسی احتمال نمی‌داد روزی فرو بپاشد. در دوران اسلامی، بسیاری از آتشکده‌های ساسانی تخریب شدند و یا بر روی آن‌ها مساجدی بنا شد به همین دلیل بسیاری از این بناها در حال حاضر در دسترس ما نیستند. بسیاری از مساجد صدر اسلام، در واقع در اصل یک آتشکده ساسانی بوده‌اند که در دوران اسلامی کاربری دیگری به خود گرفته‌اند.

در صورتی که مایل به آشنایی بیشتر با تاریخ معماری ایران و جهان هستید، می‌توانید به سایر مقالات وبلاگ ما مراجعه کنید و با تاریخ و مهم‌ترین آثار معماری دوران‌های مختلف آشنا شوید.

همینطور می‌توانید برای کسب اطلاعات در زمینه خرید و فروش ویلا در شمال، خرید ویلا در مازندران و یا آشنایی با برج ساحلی و نحوه سرمایه‌گذاری در این زمینه با مشاورین ما در ارتباط باشید. ما در مشاورین املاک دکتر بخشی با شما همراه هستیم تا سریع‌ترین و مفیدترین راهنمایی را در این زمینه به شما ارائه دهیم. پس با ما همراه باشید و از طریق راه‌های ارتباطی با ما تماس گرفته تا از مشاوره رایگان قبل از خرید بهره‌مند شوید.