سبک ریجنسی تا روکوکو، فصلی کوتاه از معماری

سبک روکوکو در تاریخ معماری و طراحی داخلی، سبکی است که بسیاری آن را به تمسخر می‌گیرند و نه تنها از آن به خوبی یاد نمی‌شود، بلکه دوره‌ای شاخص از زوال معماری نیز شناخته می‌شود. با اینحال، این سبک نیز زیبایی‌های خود را داشته و در مواردی مثل قصر پتی تریانو در کاخ ورسای، توانسته‌است حرف خود را به خوبی بیان کند. روکوکو نیز از دل سبک قبل از خود آمده‌است که در ادامه به آن می‌پردازیم.

در ادامه بررسی سبک‌های تاریخی معماری غرب، در این نوشتار از وبسایت دکتر بخشی، به سبکی می‌رسیم که دورانی کوتاه داشت ولی تاثیر خود را از سبک‌های گذشته گرفت و بر روش‌های بعد از خود نیز تاثیرگذار بود. همان سبکی که قبل از روکوکو ظهور کرد. در فاصله میان 1715 تا 1723 میلادی، یعنی از مرگ لویی چهاردهم تا آغاز حکومت لویی پانزدهم، سبکی زینتی پدید آمد که دقیقا میان این دو دوره قرار دارد که آن را با ریجنسی می‌شناسیم. این سبک سبکی است که نسبت به دوره‌های پیش از خود، آثاری ناخوشایند و زمخت دارد که ساده‌تر و سبک‌تر نیز هستند. در این دوره، شکل منحنی رواج یافت، کابریول که یک منحنی S شکل ملایم است، به همین دوره تعلق دارد و بسیار مورد پسند بوده‌است.

در دوره ریجنسی هنرمندی به نام آرل مسونیر را می‌بینیم که حکاکی‌های منتشر شده از او به بیش از صد اثر می‌رسد. او تزئیناتی در زمینه طرح مبلمان‌ها ارائه داد و حکاکی‌های او نامتقارن بودند و از شکل‌های طبیعی مثل صدف و یا شاخ و برگ درختان الهام می‌گرفت. کارهای مسونیر، نه تنها در دوره خودش تاثیرگذار بود، بلکه توانست تاثیر جالب توجهی بر هنر پس از خود بگذارد.

در دوره لویی پانزدهم، سبکی در معماری پدید آمد به نام روکوکو! روکوکو توصیف‌کننده سبکی زینتی است که ادامه جریان کلاسیک فرانسه است. در این دوران، روش‌های ریجنسی، ظریف‌تر از قبل شدند و در مقیاسی سبک‌تر و پر گل‌تر! از طرفی، فرم‌های منحنی نیز به کار خود ادامه دادند. روکوکو در طراحی داخلی، مبلمان و عناصر تزئینی توسعه شدیدی را تجربه کرد .

در دوره لویی پانزدهم، معماری کلاسیک کمی محافظه‌کارتر شد و در نهایت به سبک نئوکلاسیک رسید که فضاهای آن را با واژه روکوکو توصیف می‌کنند.

روکوکوی فرانسوی کم کم به سراغ اتریش، آلمان و انگلستان رفت و از طریق فردی به نام دو کوویله به شرق رسید. دو کوویله آثاری در مونیخ دارد که به سبک روکوکو هستند؛ مثل کوشک کاخ آمالینبورگ!

نگاهی کوتاه بر تاریخچه روکوکو

اگر می‌خواهید روکوکو را به صورت دقیق‌تر بشناسید باید بگوییم که این سبک را گاهی با نام باروک پسین و یا همان باروک متاخر نیز یاد می‌کنند. روکوکو در اوایل قرن 18 میلادی در پاریس آغاز شد و نام آن اشاره‌ای است بر تزئینات سنگی صدفی شکل یا rocaille. هر سبکی در واکنش به شرایطی ایجاد می‌شود و روکوکو در پاسخ به سبک بسیار جدی باروک و ساختمان‌های متقارن آن ایجاد شد. هنرمندان بر این باورند که باروک از روکوکو سنگین‌تر و فاخرتر بود، و حتی بدون گفته آن‌ها، با مقایسه‌ای اندک از آثار نیز می‌شود به این موضوع پی برد که روکوکو در پاره‌ای از موارد و در واقع در اغلب موارد روندی رو به نزول دارد و در بخش‌هایی حتی فاجعه‌آفرین بوده‌است! روکوکو را می‌توان نسبت به باروک، غیر مذهبی دانست و یا آن را نسخه‌ای غیرمذهبی از سبک باروک حساب کرد. در روکوکو الگوی C  و S  در تزئینات سقف و دیوار بسیار مورد استفاده بوده‌است.

در ایتالیا ولی روکوکو بیشتر در ونیز دیده شده و در آنجا متمرکز است. نقاشی‌های باتیستا تیه پولو، نماد بارز نقاشی‌های دکوری روکوکو هستند. منتقدان همواره درون‌مایه روکوکو را به باد انتقاد گرفته‌اند و آن را غیر اخلاقی و سبک‌سرانه می‌دانند. در اواخر قرن 18، روکوکو جای خود را به سبک نئوکلاسیک داد و این سبک را  می‌توان پایانی بر آن دانست.

هتل‌های پاریس و روکوکو

جنگ با انگلستان برای ارتش فرانسه شکست‌هایی در پی داشت که باعث اعمال محدودیت‌هایی در پروژه‌های ساخت و ساز سلطنتی شده‌بود. کاخ ورسای، لوور، کلیساهای گنبد داری که ژول آردوئن مانسار روی آن‌ها کار می‌کرد و … پروژه‌هایی سنگین بودند ولی در دوران لویی پانزدهم، بیشتر شاهد طراحی خانه‌های ساده شهری، پروژه‌های سلطنتی کوچک‌تر از قبل و بازسازی یا تکمیل فضاهای داخلی به سبک روکوکوی افراطی هستیم.

اگر به خانه‌های ثروتمندان پاریس در این دوره نگاهی بیندازیم، علاوه بر تنوع در پلان، تزئین‌های شدید بر پایه روکوکو را می‌بینیم.

اما در این دوران به موضوعی جالب برخورد می‌کنیم و آن هم راحتی در فضاهای خصوصی است که بسیار مورد استقبال قرار گرفته‌بود. در دوران روکوکو، هتل آملو، با حیاطی بزرگ و بیضی شکل توسط گابریل بوفران از شاگردان مانسار طراحی شد. در این هتل، فضاها و خدمات در اطراف حیاط گرد آمده‌اند و نمای ساختمان به شکل منحنی بسیار جالب است. در این هتل، پلان‌های غیر معمول اتاق‌ها و فضاهایی غیر معمول مثل اتاق انتظار و یا راه‌پله پنج وجهی را می‌بینیم. این فضاها به صورت مبتکرانه در پلان جای گرفته‌اند و به نوعی راحتی و خلوت را ایجاد می‌کنند.

در سال 1735 میلادی، سالنی بیضی شکل توسط بوفران طراحی شد که در هتلی قدیمی‌تر به نام سوبیس قرار داشت. در این سالن، پنجره‌ها، آینه‌ها، درها و نقاشی‌ها به سبک روکوکو طلاکاری شده‌اند و سقف و دیواره‌ها آبی روشن است. با اینکه شکل کلی اتاق ساده است، سبک روکوکو در جزئیات و تزئینات آن را شلوغ کرده‌است. اندودهای طلا، مجسمه‌هایی نقره‌ای، چلچراغی بزرگ، حکاکی گل‌دار و … که در آینه بازتاب شده و شلوغ‌تر می‌شوند، همگی سبک روکوکو را در این سالن به نمایش گذاشته‌اند.

پتی تریانو در کاخ ورسای، مظهر سبک روکوکو

در باغ‌های ورسای، در بخش شمالی، قصری کوچک وجود دارد به نام پتی تریانو که طرحی است از آنژ ژاک گابریل! اگر بخواهید نقش این قصر کوچک را بدانید باید بگوییم که این قصر خانه‌ای است ساده در ورسای که اعضای خانواده سلطنتی را برای دمی دور شدن از شکوه و شلوغی قصر به صمیمیت خود دعوت می‌کرد. پتی تریانو، چهار نمای به ظاهر یکسان دارد، ولی اگر کمی دقت کنید، به ظرافت و زیرکی از هم متمایز هستند و هر یک به باغی متفاوت رو کرده‌است. نکته جالب توجه این است که از نقشه هر باغ در طراحی نمای رو به آن استفاده شده‌است.

سه نمای خارجی این عمارت، هر یک با 4 ستون کرنتین، با سادگی و زیبایی، ترکیب شده‌اند و تناسبات طلایی را می‌توان در این ترکیبات دید. باید بگوییم که بهترین نمونه‌های سبک روکوکو را می‌توان در عناصر پتی تریانو دید.

یک راه پله مربعی ساده، پوشانده شده با سنگ‌ها سفید- کرم و جزئیات پر گل تزئینی بر روی نرده فلزی پلکان، چلچراغ‌ها و پلاک‌های نشان خانوادگی، خبر از سبک روکوکو می‌دهند.

با اینحال فضاهای زندگی در این قصر کوچک، با قاب‌هایی چوبی با رنگ‌هایی لطیف پوشانده شده‌اند. این موضوع باعث می‌شود که جزئیات دیوار به رنگ‌های سفید و طلایی باقی بمانند.

بالای شومینه طاقچه‌ای ساده را می‌بینیم که آینه‌ای در میان شمع‌دان‌های دیوار کوب روی آن قرار دارد. در این بنای شاخص از روکوکو، دو ناهارخوری وجود دارد که یکی بزرگ‌تر است. این ناهارخوری‌ها دارای بالابرهایی هستند که میز غذاخوری را به طبقه خدمه منتقل می‌کرده‌است تا بدون مزاحمت و مخدوش کردن فضای خصوصی وعده‌های غذا را آماده کنند.

اتاق خواب ماری آنتوانت، در نیم‌طبقه میانی قرار دارد و اتاقی است کوچک که نمونه‌ای غنی و ساده از سبک روکوکو در فرانسه است. در این اتاق قاب‌های طوسی‌رنگی بر دیوار می‌بینیم که با حکاکی‌های طلایی و سفید همراه است . شومینه‌ای مرمرین نیز مشاهده می‌شود که توسط آینه‌هایی در بالا، تختی پرده‌دار، تزئینات پرده‌ای و صندلی احاطی شده‌است و در آن‌ها طیفی از رنگ زرد طلایی وجود دارد.

جزئیات طراحی داخلی پتی تریانو، اثر ریچارد مارکو است که بعد از مرگ لویی پانزدهم، محبوبیتی در خانواده سلطنتی کسب کرد.  پتی تریانو، در فرانسه به عنوان مظهر سبک روکوکو شناخته می‌شود و در عین حال رگه‌هایی از نئوکلاسیک نیز در آن یافت می‌شود.

اگر نگاهی دقیق‌تر به مبلمان دوران روکوکو داشته‌باشیم در این کاخ، نمونه‌هایی جذاب و سنگین‌تر از آن را مشاهده می‌کنیم و در کنار آن، در پتی تریانو، وقار بیشتری به نسبت سایر نمونه‌های روکوکو دیده می‌شود. می‌توان گفت روکوکو در این قصر کوچک توانسته‌است در برخی از وجوه، سادگی مورد نیاز را تامین کند و کمی از بار فضاهای سلطنتی سنگین بکاهد و راحتی مورد نیاز را ایجاد کند.

در روکوکو راحتی بیشتر از سایر موارد در دستور کار و مورد توجه بود.

مبلمان ریجنسی و روکوکو

اگر نگاهی به اثاثیه دوران لویی پانزدهم بیندازیم، در می‌یابیم که از الگوهای ریجنسی تبعیت می‌کنند. پس از شناختن فرم منحنی مبلمان، اثاثیه راحت مورد علاقه افراد قرار گرفت و مبلمان‌هایی جدید طراحی شدند. مثل صندلی راحتی فوتایل با کفه، پشتی و دسته‌های باز و روکش شده.

نوعی دیگر از صندلی به نام برژ نیز ابداع شد که دسته‌های روکش‌شده و محصور کننده داشت و بر روی آن کوسن قرار می‌گرفت.

در روکوکو کاناپه را می‌بینیم که مبلی روکش شده و کوچک است. تمام این اثاثیه‌ها در جهت راحتی و غیر رسمی بودن طراحی شده‌اند.

علاوه بر این، مبلمان‌هایی ویژه نگهداری وسیله‌ها و انواع متفاوتی از میزهای تحریر در روکوکو ساخته شدند و رومیزی آویخته از اطراف برای پاسخ به نیازهای عملکردی طراحی شد.