هنر و معماری سرزمین ایران در زمان ایلخانیان و خوارزمشاهیان چگونه بود

در روند بررسی هنر و معماری ایران، به دو سلسله مهم در این رابطه می‌رسیم، یعنی ایلخانیان و خوارزمشاهیان. نیای بزرگ خوارزمشاهیان، نوشتکین نام داشت که غلامی از گرجستان بوده‌است. او که در زمان سلجوقیان به عنوان غلام خریداری شده‌بود، به سبب هوش سرشار و توانایی‌هایش ترقی کرد و به میزانی پیشرفت کرد که فرمانروایی خوارزم را به دست گرفت و سلسله خوارزمشاهیان که به نوعی دست‌پرورد سلجوقیان محسوب می‌شود از اینجا پایه‌های اولیه خود را بنا نهاد.

در رابطه با ویژگی‌های معماری خوارزمشاهیان می‌توان گفت که برخلاف دوران قبل( سلجوقیان)، معماری مساجد در این دوره تاکید بر 4 ایوانی نداشته و عمده تمرکز بر جهت قبله است و مساجد دو ایوانی هستند. اگر بخواهیم قدیمی‌ترین نمونه‌های کاربرد رنگ در کاشیکاری را معرفی کنیم، باید به معماری خوارزمشاهیان اشاره کنیم و کاشی‌کاری مسجد زوزن. در این مسجد کاشی‌هایی با رنگ‌های مختلف دیده می‌شود.

در ادامه آثار مهم معماری خوارزمشاهیان را از نظر می‌گذرانیم.

معماری مسجد جامع زوزون

مسجد جامع زوزن یکی از آثار معماری این دوران است. این مسجد در دشت زوزن واقع است، یعنی در مرز فعلی ایران و افغانستان. این مسجد در زمان علاءالدین محمد خوارزمشاه به دست ملک زوزن بنا شده‌است. مسجد تقریبا نیمه‌ویران است و طرح آن دو ایوانی و با عظمت بوده‌است. در ایوان جنوبی مسجد، محرابی از آجر می‌بینیم و همینطور کاشی فیروزه‌ای که به خط کوفی و نسخ به تاریخ 616 هجری وجود دارند.

در این کتیبه کاشی معرق به کار رفته است و به عبارتی می‌توان آن را آغازی بر کاشی معرق دانست. این مسجد 200 سال قبل از حمله مغول‌ها ساخته شده بود؛ پس معماری آن مربوط به سال 600 هجری است.

معماری مسجد جامع گناباد

مسجد جامع گناباد، اثری دیگر از معماری خوارزمشاهی است که مسجدی دو ایوانی است و واقع در خراسان. این مسجد به دلیل زلزله‌های این منطقه بسیار آسیب دیده و ویران شده‌است. بقایای این مسجد، حکایت از عظمت آن دارند.

این اثر معماری، مربوط به سال 609 هجری است و تزئینات منحصر به فرد آجرکاری دارد. ایوان جنوبی، طرح‌های متنوع آجرکاری داشته و در آن کتیبه‌های کوفی و همینطور کاشی‌های فیروزه‌ای دیده می‌شود. مسجد، محرابی گچ‌بری شده دارد که در آن نقوش متنوع گیاهی وجود دارد.

هنر و معماری ایلخانیان

این سلسله از سال 654 تا 736 هجری بر ایران حکومت می‌کردند. این حکومت را می‌توان جانشینان چنگیز مغول دانست. چنگیز اولین بار در سال 1221 میلادی به ایران حمله کرده بود و 4 سال بعد به مغولستان برگشت و درگذشت. در سال 1251، هولاکو به ایران فرستاده شد و با فتح ایران سلسله ایلخانیان را در ایران بنا نهاد. پس از این اتفاق، خلافت عباسیان منقرض شد و کار اسماعیلیان نیز تمام شد. ایلخانیان در ابتدا بودایی بودند ولی رفته رفته مسلمان شدند و آثار معماری اسلامی نیز از خود بر جای گذاشته‌اند. معماری و شهرسازی ایلخانیان ویژگی‌های منحصر به خود را داشته‌است. خواجه نصیرالدین طوسی در این حکومت تاثیر مثبت و موثری داشته‌است. پس از تهاجم چنگیز، ویرانی‌های بسیاری به بار آمد و شهرسازی نیز رکود داشت، خواجه نصیرالدین طوسی در زمان هلاکو، جزء مشاورین بود و مفاهیمی از دولت و شهرنشینی را معرفی کرد.

در این زمینه، ما معماری رصدخانه مراغه را داریم که در مراغه( نخستین پایتخت ایلخانیان) ساخته می‌شود. پس از آن شهر گسترش می‌یابد.

در زمان غازان خان، تبریز پایتخت ایلخانیان است و در این دوره رشد معماری و شهرسازی تبریز را شاهد هستیم. غازان خان، حین بازگشت از دمشق، در سمت غرب تبریز، شهری به نام شام غازانی بنا می‌کند و که در آن عمارتی باشکوه، مقبره‌ای برای خود، محلات متعدد و کتابخانه‌هایی زیاد تاسیس می‌کند. او نخستین پادشاه ایلخانی است که برای خود مقبره‌ای بزرگ ساخته‌است. در شرق تبریز نیز معماری ربع رشیدی را داریم که این شهر نیز مثل قبلی الگویی شطرنجی دارد. در دشت زنجان نیز به دستور سلطان محمد خدابنده، معماری شهر سلطانیه را داریم.

معماری مجموعه بایزید بسطامی

مجموعه بایزید بسطامی که در بسطام شاهرود قرار دارد، آثار معماری متعددی را در خود جای داده‌است؛ از جمله: آرامگاه بایزید، امام زاده محمد و مسجد مجاور آن، مناره، گنبد غازان خان، شبستان مسجد و گنبدخانه‌ای به نام سردابه. در مقابل گنبدخانه امام‌زاده محمد، به آرامگاه بایزید می‌رسیم. در این مجموعه، معماری بناهای بایزید بسطامی، مناره و مسجد و بخشی از خانقاه، مربوط به معماری سلجوقی هستند

مسجد بایزید دو قسمت دارد، قسمتی شبستان مردانه است و قسمتی شبستان زنانه.

از طرفی، در این مجموعه دو گنبدخانه تقریبا مشابه نیز می‌بینیم که یکی مربوط به معماری مزار امام‌زاده محمد است و دیگری به گنبد غازان خان معروف است و در قدیمی‌ترین بخش مجموعه در سمت شمال قرار دارد. تزئینات گنبد که کاشی فیروزه بوده‌است به مروز زمان آسیب زیادی دیده‌است.

معماری مسجد جامع بسطام و برج کاشانه

در 100 متری مجموعه بایزید بسطامی به مسجد جامع بسطام می‌رسیم که مسجدی است که به دستور غازان خان بنا شده‌است. این مسجد دو شبستان عمود بر هم دارد.

برج کاشانه نیز در بسطام واقع است و از آثار دوره اولجایتو می‌باشد. سقف این اثر معماری در گذشت زمان فرو ریخته است و تعمیراتی در دوره‌های بعدی داشته‌است.

معماری میل رادکان شرقی و گنبد سبز

میل رادکان از دیگر آثار معماری این دوران است که بر اساس کتیبه موجود در آن، ساخت و ساز این برج به سال 600  هجری بر می‌گردد. این برج دو ورودی داشته و رو به روی یکی از این درها عمارتی ویران وجود دارد که به احتمال زیاد مسجد جامع شهر بوده ‌است. این میل، در رادکان در استان خراسان رضوی قرار دارد.

معماری گنبد سبز در کرمان استان اصفهان، متعلق به قرا ختائیان کرمان است. ساخت این بنا در  630 هجری آغاز شده‌بود و در 640 به پایان رسید.

این اثر معماری مقبره ترکان خاتون و قسمتی از مدرسه ترک‌آباد بوده‌است. گنبد سبز، نخستین دانشگاه کرمان و پایگاه علم بوده است. کاشی‌کاری موجود در این گنبد، جزء قدیمی‌ترین نمونه معرق در ایران است و در آن کاشی‌های فیروزه‌ای دیده می‌شوند. به همین دلیل به این اثر معماری گنبد سبز یا قبه سبز می‌گویند.

معماری آرامگاه برجی علاءالدین و مقبره شیخ یوسف سروستانی

این بنا برجی است دندانه‌دار با گنبدی دو پوش. تاریخ ساخت آرامگاه برجی علاءالدین به 677 هجری بر می‌گردد و دو ورودی دارد. یکی از ورودی‌ها در سمت شمال قرار دارد و ایوانی است کم عمق و ورودی بعدی در جنوب غربی قرار گرفته و مستطیل شکل است. دور تا دور برج یک کتیبه قرار دارد که از بهترین نمونه‌های خط کوفی گل‌دار و برگ‌دار است.

مقبره شیخ یوسف سروستانی نیز اثری دیگر از معماری ایلخانیان است که در سروستان استان فارس قرار دارد. این بنا از چندین ستون سنگی و چهارتاقی تشکیل شده‌است و قدمت آن به 680 هجری بر می‌گردد. معماری این اثر شباهت زیادی به آثار ساسانی دارد.

معماری ربع رشیدی

در حدود سال 700 هجری، رشیدالدین فضل الله همدانی، وزیر غازان خان، با الهام از شام غازانی شهری دانشگاهی تاسیس کرد که چهار دانشکده در اطراف آن واقع بود. این شهر 24 کاروانسرا، 1500 دکان، سی هزار خانه نیکو، باغ، ضراب‌خانه، حمام، بیمارستان، خانقاه، کتابخانه و … داشته‌است. همینطور در آن کارگاه‌های کاغذ‌سازی، رنگرزی و شعربافی نیز بوده‌است! قسمت‌های ربع رشیدی عبارتند از:

1- ربع رشیدی( قسمت اصلی مجموعه)

2- شهرستان رشیدی( مجموعه سکونتی و تاسیساتی مجموعه)

3- ربض رشیدی( بخش سکونتی مجموعه)

این مجموعه پس از مرگ بانی آن، بسیار غارت و ویران شد. در زمان شاه عباس صفوی مرمت گردید ولی بعد از آن کسی به مجموعه توجهی نداشت و به صورت کامل ویران شد.

معماری گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه واقع در سلطانیه استان زنجان، بنایی است با ارتفاع 48.5 متر و قطر دهانه آن، 25.4 متر است. این بنا به دستور سلطان محمد خدابنده در میانه ارگی سلطنتی ساخته شد و تاریخ ساخت آن به 703 تا 713 هجری بر می‌گردد. این بنا معماری 8 ضلعی دارد و در ساخت آن از مقبره سلطان سنجر در مرو الهام گرفته شده‌است. مصالح عمده گنبد سلطانیه آجر است. پوسته بیرونی گنبد پوشیده از کاشی فیروزه‌ای است.

در این اثر معماری، تزئیناتی بسیار متنوع می‌بینیم. از انواع کاشیکاری گرفته تا نقاشی روی گچ، آجرکاری مشبک، مقرنس‌کاری گچی و آجری و گچبری روی پارچه.

نکته جالب درمورد این بنا این است که سلطان محمد خدابنده بعد از اینکه به تشیع رو می‌آورد، در سفری که به نجف داشته، تصمیم می‌گیرد مقبره حضرت علی (ع) را از نجف به این مکان منتقل کند! ولی با مخالفت شدید علما مواجه شده و اجازه این کار به او داده نمی‌شود.

درباره وبلاگ دکتر بخشی

هنر و معماری ایلخانیان در تداوم هنر و معماری سلجوقی و خوارزمشاهی است و در آن می‌توان نمونه‌های بی‌نظیر آجرکاری و گچکاری و همینطور کاشی‌کاری‌هایی با نقوش و رنگ‌های زیبا یافت.

برای آشنایی بیشتر با دیگر دوران‌های تاریخ معماری ایران، به سایر مقالات وبلاگ ما مراجعه کنید، همینطور می‌توانید برای آشنایی بیشتر با نحوه سرمایه‌گذاری در زمینه ویلا در مازندران و یا برج ساحلی در سرخرود، با مشاورین مجرب ما در تیم مشاورین املاک دکتر بخشی تماس گرفته و از راهنمایی لازم در این زمینه برخوردار شوید. ما در این مجموعه، با بهره‌گیری از بهترین کارشناسان آماده خدمات‌رسانی به سرمایه‌گذاران محترم در این زمینه هستیم. با ما همراه باشید.