سیری در مهم‌ترین آثار معماری سلوکیان و اشکانیان

پس از آنکه داریوش سوم از اسکندر مقدونی شکست خورد، یونانی‌ها بر شاهنشاهی هخامنشی سلطه یافتند و این دوره که با یونانی‌مآبی شناخته شده‌است، بر آسیا حکمفرما شد که هنر و معماری منحصر به خود را دارد.

سلوکوس که یکی از سرداران اسکندر بود، پس از مرگ او سلسله سلوکیان را تاسیس کرد که این سلسله نیز در قرن سوم پیش از میلاد توسط قبایل پارتی جنوب شرق دریای خزر از بین رفت و منجر به شکل‌گیری سلسله اشکانی شد.

اگر بخواهیم درباره معماری سلوکیان و ساخت و ساز در این دوره صحبت کنیم، باید بگوییم که در این زمان در ایران شاهد افول هنر هستیم و هرگز هیچ اوجی در هنر و معماری آن دیده نمی‌شود! بلکه آثار به جای مانده بسیار ضعیف هستند، در واقع دربار نیز حمایتی از هنر و آثار هنرمندان نداشت. ابنیه به جای مانده از این دوران اندک هستند ولی می‌توان گفت که معماری سلوکی، ترکیبی از عناصر یونان و ایران بوده‌است.

در ادامه مهم‌ترین آثار این دوران را بررسی می‌کنیم.

آثار معماری سلوکیان

معبد کنگاور یکی از آثار معماری متاثر از این معماری است که معبدی است ستون‌دار با ستون‌هایی به سبک دوریک. این معبد متعلق به آناهیتا، ایزد بانوی آب است و تناسبات معماری یونان در آن مشاهده نمی‌شود.

معبد خورهه نیز یکی دیگر از آثار معماری به جای مانده از این دوران است و فقط دو ستون از آن به جای مانده و این معبد به احتمال زیاد، به شیوه هلنی طراحی شده است. سر ستون‌های معبد خورهه به سبک یونیک هستند و نسبت به ستون‌های معماری یونانی، ستون‌های باریک‌تری هستند.

آتشکده دهکده نورآباد بین فهلیان و بیشابور در کوهپایه پیرمرد، یکی دیگر از آثار سلوکیان است که یک برج مربعی است. این اثر معماری، در مقایسه با آتشکده‌های هخامنشی پاسارگاد و یا کعبه زرتشت، بسیار کوچکتر است. این آتشکده، پلکانی داخلی دارد که به بام منتهی شده و این پلکان مربوط به دورانی است که آتش‌کده‌ها را نمی‌پوشاندند و به عبارتی در معرض دید بودند.

البته از این دوران مجسمه‌هایی نیز به دست آمده‌است. مثل مجسمه‌های آتنا، آپولون و دیمتر که به معبد نهاوند تعلق دارند. کارهای هنری این دوران بیشتر از جنس مفرغ هستند و این موضوع ریشه در هنر عیلامیان دارد. علاوه بر این، نیم‌تنه‌ای از پروردگاران زن یونانی با مرمر سفید نیز در کوهستان‌های بختیاری کشف شده‌است که ریشه هلنی دارد و قطعاتی از لگنی سنگی نیز در دینور کرمانشاه یافت شده که روی آن تزئیناتی از نیم تنه سیلن‌ها و ساتیرها وجود دارد و این نشان‌دهنده تاثیر هنر یونانی است.

هنر و معماری اشکانیان

پس از آنکه پارت‌ها بر علیه سلوکیان شورش کردند، سلسله اشکانیان آغاز شد. این قوم، قیام‌هایی علیه رومیان داشتند و هنر و معماری آن‌ها تحت تاثیر هنرهای مختلفی بود. به ویژه در آغاز این دوران، شاهد تاثیر جریان‌های هنری یونان بر هنرمندان اشکانی هستیم و ایران هنوز درگیر یونانی مآبی بود. در ابتدای دوران حکومت پارت‌ها، سکه‌های ضرب شده به سبک یونانی بودند، با نقش نیمرخ پادشاه، و روی سکه‌ها نیز خطوط یونانی دیده می‌شد. با اینحال، پس از روی کار آمدن مهرداد چهارم، خط پهلوی اشکانی جایگزین این خط شد.

سکه‌های بعدی، به سبک شرقی بودند و در آن پادشاه به صورت تمام رخ دیده می‌شد.

اگر بخواهیم از هنر و معماری این دوران بگوییم، بهتر است از شهرسازی اشکانیان شروع کنیم. در این دوران، ایرانیان به ساختن شهرهای دایره‌ای گرویدند و معمول‌ترین نوع شهرسازی در زمان اشکانی، شهر دایره‌ای است. مثل فیروزآباد در فارس که هنوز اثر این شهر بر روی زمین مشخص است.

در آثار معماری اشکانیان، تاق‌هایی هلالی مشاهده می‌شود که بسیار متفاوت از سقف‌های هخامنشی است که به صورت تخت ساخته می‌شدند. در نتیجه، ستون کاربرد خود را تا حد زیادی از دست داد و شاهد نیم‌ستون‌هایی تزئینی هستیم.

در ساخت و ساز بناها، از سنگ‌های نتراشیده استفاده می‌شده است و روی دیوار به عنوان نازک‌کاری، از گچبری و نقاشی فرسک استفاده می‌شده است. به احتمال زیاد، معماری آتشکده گنبد‌دار برای اولین بار در زمان اشکانیان ایجاد شده است. در ادامه با نکات بیشتری درباره معماری اشکانیان آشنا می‌شویم.

مهم‌ترین آثار هنر و معماری اشکانی

رباط سفید، یکی از معروف‌ترین بناهای گنبدی اشکانی است که کاملا تخریب شده‌است. این اثر بر روی چهار پایه محکم قرار داشته‌است.

کاخ و پرستشگاه کوه خواجو، اثر معماری مهم دیگر آن‌هاست که در جزیره‌ای در دریاچه هامون واقع است. کاخ اصلی این اثر، حیاطی بزرگ است که در چهار طرف آن، چهار رواق ستون‌دار می‌بینیم که سقف رواق‌ها قوسی هستند. کاخ محراب نیز دارد. آتشکده، تالاری چهارگوش با سر دری بزرگ است. در اطراف تالار راهرویی وجود دارد با پوشش استوانه‌ای( تاق گهواره‌ای).

تزئینات این بنا عبارتند از گچبری‌هایی نباتی و هندسی و همینطور نقوشی از برگ کنگر، دوایر متقاطع و تزئیناتی معروف به دندان اره. نقاشی دیواری، ترکیبی است از عوامل پارتی که با عوامل هلنی، یونانی تلفیق شده است. از جمله این نقاشی‌ها، عبارتند از: رامشگران، خدایان، نقش رب‌النوع عشق یونانی، اروس در حالی که به شکل کودکی بالدار بر اسب سوار شده‌است و نقش یوزپلنگ.

مجسمه‌هایی کوچک و گلی یا استخوانی نیز از این دوره به دست آمده است. این مجسمه‌ها تصویرگر الهه‌ها و اسب‌سوارانی هستند که در حالت کشیده تیر و کمان قرار دارند. از اشکانیان، نقوشی صخره‌ای نیز وجود دارد که فرسایش زیادی دارند ولی کاملا واضح است که مهارت زیادی در حکاکی این نقوش به کار نرفته است. یعنی در مقایسه با حجاری‌های هخامنشی، کیفیت بسیار کمی دارند.

با اینحال موضوعات این نقش برجسته‌ها عبارت است از: شرح و توصیف وقایع و استفاده از اسب سواران. عمدتا صحنه‌هایی از تاج‌گذاری و یا جنگ در این آثار مصور شده‌اند و یا شاهد نگارگری وقایع مذهبی، شکار و … هستیم. پادشاه در کنار موبدان و درباریان نیز در حال نیایش و در حالی که عود سوزانده می‌شود نیز زیاد حجاری شده‌است.

با اینحال، حجاری تنگ سروک در خوزستان، بهترین نمونه نقش برجسته اشکانی است. این نقش برجسته بر روی سنگی که از کوه جدا شده حجاری شده‌است.

کاخ هترا، معبد میترا و چهارتاقی رباط سفید

در مرکز شهر مدور هترا، در جنوب غربی موصل عراق، به یکی از مهم‌ترین آثار معماری اشکانی می‌رسیم که همان کاخ هترا است. هترا بین دجله و فرات قرار داشته‌است. رونق هترا، وابسته به یکی از آبادی‌های بیابان‌های شمالی بین‌النهرین بوده‌است که گذرگاه راه تجارت شرق و غرب بوده.

کاخ هترا ایوان‌هایی موازی دارد. این ایوان‌ها با سنگ تراش و تاق آهنگ رومی ساخته شده‌اند و احداث آن مربوط به سده دوم میلادی است.

اگر بخواهیم یک ویژگی کاملا منحصر به فرد برای کاخ هترا و معماری آن قائل شویم باید بگوییم که نخستین نمونه تاق‌زنی غیر مسطح بر یک آتشکده در این کاخ اتفاق افتاده‌است.

معبد میترا( ایزد بانوی خورشید) در مجاورت این کاخ است که با الگوی معابد رومی ساخته شده و یکی از مهم‌ترین آثار معماری اشکانیان است.

یکی دیگر از آثار شاخص معماری این دوران، چهارتاقی رباط سفید است که به احتمال زیاد قدیمی‌ترین نمونه آتشکده گنبد‌دار است که اضلاعی نابرابر دارد که با سنگ لاشه ساخته شده‌اند و نقشه آن نامنظم است.

کاخ آشور، معبد آناهیتا و معماری اشکانی

کاخ آشور از دیگر آثار معماری اشکانی است که الگویی رومی دارد. این کاخ، حیاطی پیرامونی داشته و 3 حیاط متنوع داخلی نیز دارد. در سده نخست میلادی، بنیاد این بنا گذاشته شد و در سده سوم میلادی، این کاخ 4 ایوانی شده است. در واقع کاخ آشور نخستین بنای 4 ایوانی در تاریخ ایران است.

معبد آناهیتا در کنگاور نیز نمونه‌ای دیگر از معماری اشکانی است که بین سال‌های 253 تا 224 قبل از میلاد در کنگاور بنا نهاده شد و تکمیل آن با ویژگی‌های یونانی است.

این معبد، صفه‌ای با 7 متر بلندا دارد، البته این صفه منسوب به هخامنشیان است و مشابه با هخامنشیان دو ردیف پلکان یکسویه و کم خیز دارد که دسترسی به صفه را تامین می‌کند.

معماری اشکانی و مجموعه نیسا

اگر بخواهیم اشاره‌ای به کهن‌ترین محل اقامت اشکانیان داشته باشیم، باید به نسا( نیسا) اشاره کنیم که در نزدیکی عشق آباد امروزی بوده‌است.

نسا متشکل از یک شهر سفلی با یک حصار در اطراف آن و ارگ و دژی معروف به مهراد کرت در بیرون از این شهر بود که بر تپه‌ای کوچک قرار داشت.

در معماری این ارگ، دیوارهایی گلی می‌بینیم که 5 متر قطر آن‌هاست و نزدیک به 20 تا 25 متر بلندا دارند. نماسازی این دیوارها نیز آجری است و ورودی ارگ با یک پلکان تامین شده‌است.

در ارگ، بناهایی عمومی وجود دارد، مثل کاخ “خانه مربع ” و تعدادی پرستشگاه. تالاری ستون‌دار، اتاق اصلی این کاخ را تشکیل می‌دهد که مربع شکل و با مساحت 20 متر مربع است. سقف این قسمت، تیرپوش چوبی است.

دیوارهای کاخ، قرمز و سفید بوده‌اند و تقسیم‌بندی افقی و عمودی داشته‌اند. تقسیم‌بندی افقی شامل نواری از صفحات کوچک سفالی است و تقسیم‌بندی عمودی با نیم‌ستون‌های کرنتی انجام شده‌است.

در طراحی داخلی کاخ، از مجسمه‌هایی در ردیف دوم دیوار استفاده شده‌است که در تاقچه‌هایی تاق مانند قرار دارند.

در این نوشتار از وبسایت دکتر بخشی، خلاصه‌ای از معماری سلوکیان و اشکانیان بررسی شد. برای آشنایی با سایر نکات جالب درمورد هنر و معماری جهان و ایران، به سایر مطالب وبلاگ ما مراجعه کنید. با ما همراه باشید.