معماری هخامنشیان، آیا تخت جمشید یک افسانه است؟

هنر و معماری هخامنشی، از جهات بسیار زیادی در تاریخ هنر و معماری ایران اهمیت دارد. از یک طرف، می‌توان با بررسی تاثیرات آن بر سایر ملل آن را بررسی کرد و از سوی دیگر، تاثیراتی که از بقیه اقوام گرفته را مورد بررسی قرار داد. قبل از بررسی دقیق معماری هخامنشی بهتر است بدانیم که در سال 559 قبل از میلاد، سلسله هخامنشی توسط کوروش کبیر پایه‌گذاری شد. کوروش در 550 قبل از میلاد، بر پدربزرگ خود آستیاک( پادشاه ماد) غالب شد، در سال 547 قبل از میلاد لیدیه را فتح کرد و در 539 قبل از میلاد، موفق به فتح بابل شد. کوروش پاسارگاد را در محل غلبه خود بر آستیاک ساخت که یکی از موارد مهم در بررسی معماری هخامنشی به شمار می‌رود.

اسکندر، پادشاه مقدونیه، در زمان پادشاهی داریوش سوم، به آسیای صغیر حمله کرد  و سوریه را گرفت. داریوش سوم در ایسوس در سال 333 قبل از میلاد از اسکندر شکست خورد و پس از شکست دوم در سال 330 قبل از میلاد و کشته شدن داریوش، این سلسله برای همیشه به پایان رسید و جای خود را به جانشینان اسکندر داد.

معماری هخامنشی، بر تکرار مدول‌های مربعی شکل استوار است و با ایجاد اشکالی ساده و راست گوشه شناخته می‌شود. بازار هخامنشی، در شهر متولد می‌شده است و در شهر هخامنشی دژ حکومتی، شار میانی و شار بیرونی قابل اشاره است. در ادامه به معرفی مهم‌ترین آثار معماری تخت جمشید می‌پردازیم.

پاسارگاد( پارسکده) اثر مهم معماری هخامنشی

جایی در نزدیکی پاسارگاد، کوروش بر پادشاه ماد غلبه کرد و به همین دلیل پاسارگاد در این منطقه بنا شد. پاسارگاد که به دشت مرغاب نیز معروف است، جلگه‌ای مرتفع در شمال غربی استان فارس است. طراحی پاسارگاد اصلا شبیه به شهرهای قدیمی باستان نیست و هیچ برج و بارویی ندارد. پاسارگاد با راه شاهی به شوش و پارسه وصل بوده‌است.

مصالح استفاده شده در معماری پاسارگاد عبارتند از آجر، سنگ تراش، خشت و چوب تراش. پوشش سقف چوب بوده است و در ستون‌های ستاوند و درها نیز از این پوشش استفاده شده‌است.

در دیوارها از خشت استفاده شده‌است و در نماسازی نیز آجر قرمز به کار رفته است.

در معماری پاسارگاد از ملاتی استفاده شده‌است که نوعی قیر طبیعی است و شبیه آن را در معماری عیلامیان نیز می‌بینیم.

در تالارهای پاسارگاد ستون‌هایی از سنگ سفید استوانه‌ای به کار رفته است که زیر ستون‌هایی به شکل دو مکعب دارد که تراشی ساده دارند و سر ستون‌ها به شکل گاو و شیر شاخ‌دار بوده‌اند. سقف تالار کمی بالاتر است تا از این طریق نورگیری درخوری داشته باشد.

باغ‌سازی در معماری پاسارگاد

استروناخ درباره باغ‌های پاسارگاد می‌گوید: در جریان برپایی یک پایتخت یادمانی که نشان‌دهنده اقتدار هخامنشیان بود، کوروش با بلند‌پروازی، یک باغ را در برنامه ساخت خود گنجاند. باغ‌های سلطنتی آشور و بابل، همواره بخشی مجزا یا مکمل برای کاخ بوده‌اند، اما می‌بینیم که کاخ‌های کوروش( در پاسارگاد) با ایوان‌های ستون‌دار طویل و فضای باز اطراف خود به عنوان بخشی مکمل از طرح مفصلی به کار رفته‌اند که در آن، به تعبیری خود باغ به صورت اقامتگاه سلطنتی در می‌آید.

آرامگاه کوروش

این آرامگاه که در جنوب محوطه‌ای واقع است که در آن زمان، بوستان شاهی پاسارگاد محسوب می‌شده است و در نوع خود یک اثر معماری ساده محسوب می‌شود ولی با ابهت. این بنا ساده، بی‌پیرایه و تنومند است و سنگ‌های آهکی سفید آن را ساخته‌اند. این اثر معماری هخامنشی، شبیه به زیگورات است و ابعاد آن 13.35 در 12.30 است. اتاقک بالای آن سقفی دو شیبه دارد و ارتفاع بنا نیز از 6 متر مقداری بیشتر است.

سنگ‌ها بدون ملات و با بست فلزی دم چلچله‌ای روی هم قرار گرفته‌اند.

معماری کاخ بار عام

کاخ بار عام یا همان آپادانای پاسارگاد، در شمال شرقی آرامگاه کوروش و در 1250 متری آن واقع است. این اثر معماری، یک تالار مرکزی و 4 ستاوند پیرامونی دارد. تالار این کاخ، ارتفاعی 18 متری داشته و ابعاد آن 32.35 در 22.14 متر است.

سر ستون‌های کاخ بار عام، جانورانی دو سر از سنگ سیاه هستند با اشکال شیر، شیر شاخ‌دار، گاو و اسب.

معماری کاخ اختصاصی( نشیمن) در پاسارگاد

در شمال شرقی باغ پاسارگاد، به کاخ اختصاصی می‌رسیم که در شمال غربی کاخ بار عام و در 230 متری آن واقع است.

در این کاخ، خبری از تقارن و هماهنگی سایر ساختارهای معماری پاسارگاد نیست و این کاخ تالاری مرکزی و ستون‌دار دارد که دو ستاوند در جبهه‌های طولی آن هستند.

معماری آرامگاه کمبوجیه( زندان سلیمان) و کاخ دروازه( انسان بالدار)

زندان سلیمان، با 29 پله سنگی، بسیار شبیه به بنای کعبه زرتشت در نقش رستم است. این بنا متعلق به 540 تا 520 قبل از میلاد است و قدمتی بیشتر از کعبه زرتشت دارد. در معماری این اثر، از سنگ به عنوان فرش پیرامونی استفاده شده و ارتفاع آن بیشتر از 14 متر است.

ولی در ورودی مجموعه پاسارگاد، بقایای کاخی را می‌بینیم که این اثر معماری در 200 متری جنوب شرقی کاخ بار عام قرار داشته‌است.  این کاخ ساختاری مستطیل شکل و به صورت یک تالار ستون‌دار داشته‌است.

کامل‌ترین نقش پاسارگاد، مربوط به انسان بالدار است که 2.35 متر بلندای آن است و ترکیبی است از بال آشوری، تاج مصری و لباس مادی.

مجموعه کاخ شوش

شوش، که پایتخت سیاسی و اداری هخامنشیان بوده‌است، آثار معماری مهمی را در خود جای داده‌است. احتمالا این منطقه پایتخت زمستانی هخامنشیان بوده‌است و هگمتانه در همدان، پایتخت تابستانی آن‌ها محسوب می‌شده است.

معماری مجموعه کاخ داریوش، ترکیبی از بناهای گوناگون است و جهت شرقی-غربی دارد. این مجموعه، شامل فضاهایی اصلی است که عبارتند از: کاخ آپادانا، حیاط بزرگ میناکاری، حیاط خزانه، حیاط چهل ستون، تالارهای اطراف حیاط میناکاری و بناهای شمالی کاخ داریوش.

این مجموعه، 6 حیاط و 110 اتاق و تالار دارد.

کاخ آپادانای شوش، تالاری است ستون‌دار که معماری آن توسط اردشیر دوم احیا شده‌است. در این کاخ، سرستون‌های گاوی شکل به کار رفته‌است.

در میان فضاها به حیاط میناکاری می‌رسیم که کفسازی آن آجری بوده و دیوارهایی کوتاه و میناکاری در آن مشاهده می‌شود که با سایبانی مجلل پوشیده شده‌اند.

در غربی‌ترین بخش این مجموعه معماری، به حیاط چهل ستون می‌رسیم و حیاط  خزانه نیز در بین حیاط میناکاری و چهل ستون واقع است.

اگر بخواهیم دلیلی برای از میان رفتن این اثر معماری بیان کنیم، باید بگوییم که تاکنون کاوش‌های فراوانی انجام شده‌است و یکی از موارد مطرح شده این است که این مجموعه پس از هخامنشیان رها شده و مصنوعی بودن پی، ابعاد بزرگ بنا و خشتی بودن آن نیز مزید بر علت هستند و تخریبی توسط دشمنان صورت نگرفته است. با اینحال ممکن است در بعضی از کشمکش‌های یونانیان نیز آسیب‌هایی به این ساختار معماری هخامنشی وارد شده باشد.

معماری مجموعه پارسه( تخت جمشید)

و اما می‌رسیم به بزرگ‌ترین تلاش معماری هخامنشیان که شواهد و مدارک، حاکی از نیمه‌کاره بودن آن است. در واقع، نظریه‌هایی وجود دارد که این مجموعه را ناتمام و غیر قابل بهره‌برداری می‌دانند و از آتش گرفتن آن توسط اسکندر، افسانه‌زدایی کرده‌اند که بیشتر به واقعیت نزدیک است.

بخش‌های موجود در این اثر معماری با شکوه، در زمان داریوش اول و خشایارشا ساخته شده و صفه آن یک 43 ضلعی نامنظم است با وسعت 135 هزار متر مربع. جهت‌گیری مجموعه، شمال غربی-جنوب شرقی است و حصاری سنگی و مرتفع، به بلندای 12 متر و با قطر 8 متر، گرداگرد این مجموعه معماری بوده است.

در معماری تخت جمشید، 4 نوع سر ستون می‌بینیم ولی از این میان فقط سه نوع استفاده شده. ورودی مجموعه با یک مجموعه پلکان سنگی دو سویه است و فضاها عبارتند از: دروازه ملل، کاخ آپادانا، کاخ تچر، کاخ هدیش، کاخ مرکزی( تالار شورا، کاخ سه دروازه)، کاخ صد ستون سنگی، کاخ ملکه، خزانه شاهنشاهی و آرامگاه اردشیر دوم و سوم.

دروازه ملل، تالاری مربع شکل با طرح 4 ستونی بوده که 625 متر مساحت دارد. این اثر معماری ناتمام است و سه دروازه دارد. محور شرق و غرب دروازه ملل، حاوی نقوش برجسته سنگی است و محور اصلی، دسترسی سوم است که به حیاط آپادانا راه دارد.

کاخ آپادانا، بزرگ‌ترین کاخ تخت جمشید است که معماری آن شبیه آپادانای شوش است. جبهه شرقی این کاخ، کامل‌ترین نقش برجسته مجموعه پارسه را دارد که در آن نمایندگانی از 23 سرزمین، در حال پیشکش هدایا هستند.

در جنوب آپادانا به کاخ تچر می‌رسیم که بر روی صفه‌ای دو متری واقع است و به معنای کاخ زمستانی است.

کاخ اختصاصی خشایارشا، هدیش نام داشته است. معماری این بخش نیز کاملا ناقص و ناتمام است.

از طرفی، معماری کاخ مرکزی را داریم که در جنوب شرقی آپادانا واقع بوده و کاخی است با تالاری مربع شکل که فضای ارتباطی تچر، خزانه، کاخ ملکه، آپادانا و صد ستون سنگی است.

کاخ صد ستون سنگی در تخت جمشید، بزرگترین تالار در این مجموعه معماری است با وسعت 4900 متر مربع. کاخ ملکه، امروزه موزه این مجوعه است که در آن شاهد کف‌سازی‌هایی قرمز هستیم و نقشه‌ای تقریبا مشابه تچر دارد.

خزانه شاهی، در دامنه کوه رحمت است و مجموعه بناهای خشتی تخت جمشید محسوب می‌شود. این قسمت، دارای وسعتی 10050 متر مربعی است و دو تالار بزرگ دارد.

در نهایت، تخت جمشید، اثر معماری ناتمامی است که در همین ناقص بودن، اوج شکوه هخامنشی را به تصویر کشیده‌است.