معماری گوتیک، سازه‌هایی خشن با درونی لطیف!
شهرهای بزرگ و محصور، سربازان زره پوش سوار بر اسب، قلعه‌هایی برای دفاع با طراحی استادانه، شیشه‌های منقوش در کلیساهای باشکوه، پشت‌بند، دهانه اژدر، مجسمه و … یعنی اروپای قران 12 تا 14 میلادی! یعنی دوران گوتیک! اصطلاح گوتیک، اصطلاحی است تحقیرآمیز که بعد از قرون وسطی آثار این دوران را با این اصطلاح خطاب می‌کرده‌اند، و منظور از آن بخشیدن جلوه‌ای متوحشانه به آثار این دوره بوده‌است! بعد از سبک رومانسک در معماری و هنر، سبک گوتیک خود را در معرض نمایش قرار داد، در این سبک، ارتفاع و نورپردازی مهم است و کلیساها هنوز همان کلیساهای سنگین قدیمی هستند. اگر نگاهی به آثار گوتیک داشته‌باشید، ظاهر خشن این سازه‌ها شما را به یاد فیلم‌های تاریک جنگی با قلعه‌های ستبر و تیز می‌اندازد، ولی نقطه جذاب ماجرا، درون زیبا و مشعشع سازه‌های این سبک است، که به مرور زمان در معماری گوتیک جای خود را بیشتر تثبیت کرد.
در دوره رنسانس، نویسندگان ایتالیایی که علاقه‌ای به این سبک نداشتند و آن را زشت و ناهنجار می‌دانستند، نام گوتیک را به این سبک دادند، قبایل وحشی گوت که دشمنان امپراطوری روم بودند نیز بر این نام‌گذاری بی‌تاثیر نبودند! این بار منفی تا قرن 19 ادامه داشت، زمانی که افرادی به دفاع از محتوای گوتیک پرداختند، یعنی محققین مدرن، اجهافی که در حق این سبک شده‌بود را کم لطفی و غرض‌ورزی ایتالیایی‌ها بر شمردند و آن را آغازی بر برون آمدن از هنر تاریک قرون وسطی می‌دانند.
ویژگی‌های این سبک عبارتند از: قوس‌های جناغی، پشت‌بندهای معلق و طاق‌های نوک تیز، در واقع در این دوران تکنیک‌های جدید ساخت به کمک معماران و طراحان آمد.
در ادامه با این موارد بیشتر آشنا می‌شویم
طاق در سبک گوتیک
بسیاری، طاق نوک تیز را شروعی در خلاقیت‌های متفاوت این سبک می‌دانند. همانطور که می‌دانید در دوران رومانسک، طاق نیم‌دایره‌ای رایج بود، این طاق‌ها در استرس لاین خود با محدودیت مواجه هستند. به زبان ساده، در این طاق‌ها، برای اینکه دیوار بتواند تحمل وزن سقف را داشته‌باشد، پنجره‌ها کوچک بودند و دیوار ستبر و ضخیم! ولی در طاق‌های سبک گوتیک با این مشکل مواجه نیستیم و در ساخت این سازه‌ها دیگر به دیوارهای ضخیم و ستبر نیازی نبود!
پشت‌بند معلق در سبک گوتیک
پشت‌بند معلق، برای جلوگیری از رانش خارجی طاق‌هاست. در طول کلیسا، طاق‌های مجاور رانش طاق‌ها را کنترل می‌کردند ولی در دو پهلوی ساختمان، برای این مسئله نیاز به سازه‌ای بود که از بالای راهروهای جانبی بلند شود و راه رسیدن نور به پنجره‌های بلند زیر سقف را مسدود نکند.
برای فراهم آوردن این شرایط، پشت‌بند با مصالح حجیم بنایی به میدان آمد. ولی تکیه این توده‌ها به قوس‌ها چندان جالب نبود، اینگونه بود که پشت‌بندهایی به شکل نیم قوس باز به وجود آمدند و در یک یا دو ردیف این مسئله را حل کردند. پشت‌بندهایی که به آن‌ها پشت‌بند معلق می‌گوییم! عنصری چشمگیر در گوتیک و در نمای خارجی کلیساها.
قوس جناغی در معماری گوتیک
قوس جناغی یا تیزه‌دار، اشاراتی نمادگرایانه به بالا دارد و به آن معروف است، بسیاری این اشاره را نمادی از اشاره به بهشت می‌دانند، ولی مسائل مهندسی پشت تبدیل قوس دایره‌ای به تیزه‌دار منطقی‌تر است. در هر حال، در آثار معماری این دوران، این قوس را بسیار می‌بینیم. فرقی نمی‌کند کاربری چه باشد، قلعه، دروازه، استحکامات، تالار و …
دوره‌های سبک معماری گوتیک
گوتیک آغازین
در سیر تکامل این سبک، در ابتدا به گوتیک آغازین می‌رسیم. این هنر (Early Gothic)، مربوط به 1120 تا 1200 میلادی است. این هنر اولین بار در ایل دو فرانس، شهری ثروتمند برای سبک گوتیک، به کار گرفته شد و مهد کلیساهای اولیه گوتیک Île-de-France است. اولین کلیسای این سبک ولی، کلیسا سنت دنی در پاریس است، کلیسایی مربوط به 1140 میلادی که هنوز پابرجاست.
پنجره‌های رنگارنگ و آذین‌های توری نیز در این دوره متداول شدند. اگر بخواهیم اشاره‌ای به معماری کلیساهای فرانسه در این دوران داشته‌باشیم، باید بگوییم که این ساختمان‌ها در شرق و غرب خود متفاوت بودند. در واقع، از شرق به برآمدگی دیوار و از غرب به نمایی خیره‌کننده‌تر متصل می‌شدند. در غرب غالبا با پنجره‌هایی متعدد، درب‌هایی با شکوه و برج و طاق نوک تیز مواجه می‌شویم. این فرم اولیه ابتدا در فرانسه ظهور پیدا کرد، سپس به سراغ کشورهایی مثل پرتقال، اسپانیا، آلمان، ایتالیا و انگلستان رفت.
در نماهای جانبی کلیساهای این دوره نیز ستون و پشت‌بند وجود داشت.
این سبک در انگلستان در آغاز خود، با کلیساهایی مثل کلیسای سالزبری شناخته می‌شود. گوتیک انگلیسی آغازین، ویژگی‌های منحصر به فردی دارد، کامل‌ترین نمونه این موضوع را می‌توان در شبستان کلیسای جامع دید. در انگلیس، دیوارهای در سبک گوتیک سنگین‌تر و ضخیم‌تر از فرانسه بود و می‌شود آن‌ها را با دیوارهای سنگین رمانسک مقایسه کرد.
برخی از ویژگی‌های گوتیک انگلیسی عبارتند از: کم اهمیت‌تر شدن ارتفاع، کنده‌کاری‌هایی تکرار شونده در اطراف طاق‌ها و پنجره‌ها، پنجره‌های نوک تیز و دیوارهای ستبرتر.
گوتیک پیشرفته
دومین دوره، گوتیک پیشرفته است که به ریونانت (Rayonnant) و های گوتیک (High Gothic)، تقسیم می‌شود. از بارزترین ویژگی‌های این دوره، افزایش استفاده از دکورهای پر جزئیات هندسی است. در این دوره نسبت به دوره قبلی، تحولاتی در این سبک به وجود آمد. به ریونانت، گوتیک تزئین‌یافته یا (Decorated Gothic)، نیز می‌گویند. تا قبل از 1250 میلادی، طراحان گوتیک، بر مشکلات فنی این سبک متمرکز بودند و یا بر پراکندگی متوازن بار قطعات سنگ! از این دوران به بعد، تمرکز تغییر کرد و جلوه‌های بصری و دکوراتیو اهمیت بیشتری یافت، از اینجا به بعد است که تزئینات دقیق‌تر و ظریف‌تری را روی پشت‌بندها و پنجره‌ها مشاهده می‌کنیم.
اگر به تاریخ هنر و معماری علاقه‌مند باشید، حتما نام پنجره‌های گل رز این دوران را شینده‌اید، این پنجره‌های مدور که در نمای غربی استفاده متداول‌تری داشتند، از شاخص‌ترین دستاوردهای ریونانت محسوب می‌شوند. در ریونانت، استفاده از پنجره‌های بزرگتر و باریکتر شدن ستون‌ها را شاهد هستیم. علاوه بر این، در پنجره‌های ریونانت رنگ‌های به کار رفته معمولا ملایم‌تر هستند، تا ضمن انتقال نور بیشتر به فضای داخلی، باعث برجسته‌تر شدن تزئینات شوند. کلیسای شارتر از نمونه‌های معروف ریونانت است.
گوتیک تزئین یافته، در انگلیس رواج زیادی داشت، تزئیناتی که خود را بیشتر در سنگ‌های پر جزئیات نشان می‌دادند. همانطور که گفتیم در گوتیک آغازین پنجره‌ها بلند و نوک تیز بودند، در اینجا، پنجره‌ها عریض و بلند شدند و با تزئینات، تقسیمات منحصر به خود را داشتند. در ابتدا تزئینات با میله و بر محور گل‌های 3 و 4 برگی بود که الگویی مشبک داشتند، ولی رفته رفته، حرف S، که تداعی‌گر شعله آتش بود، جایگزین این نقوش شد. در انگلستان، بخش‌هایی از کلیسای وست مینستر از این سبک هستند.
سبک گوتین پسین
در فرانسه بعد از تکامل ریونانت تا سال 1280 میلادی، گوتیک وارد دوره بعدی خود، یعنی گوتیک شعله‌سان شد، Flamboyant Gothic style!
در این سبک، پیشرفت در تزئینات بیشتر شد و تا سال 1500 میلادی ادامه داشت. از سوی دیگر در انگلستان، گوتیک عمودی تا همان سال رواج داشت، چیزی در حدود سال‌های 1375 تا 1500. در گوتیک شعله‌سان، برای اینکه جای بیشتری برای تزئینات داشته‌باشند، فضایی که به دیوار اختصاص داده شده‌بود، محدود به تحمل وزن تنه ستون شد.
پیچیدگی تزئینات طاق و پشت‌بند در گوتیک شعله‌سان زیاد شد.
در دوران پسین، به ساختمان‌های غیرمذهبی توجه بیشتری شد، پس برای دریافت مشخصات معماری این دوره، فقط به کلیسا محدود نیستیم! بلکه می‌توانیم آثار آن را در سایر کاربری‌ها نیز بیابیم. تعداد کلیساهای محدودی در این دوران وجود دارند که بتوان آن‌ها را به عنوان نمادی از گوتیک شعله‌سان معرفی کرد. برای مثال، کلیسای روآن، برج باتر و کلیسای شاتر در برج شمال خود، نمونه‌هایی از نوع شعله‌سان هستند.
در انگلستان، نوع عمودی، با خطوط عمودی در تزئینات پنجره‌ها و از سوی دیگر بزرگتر شدن ابعاد آن‌ها همراه بود. علاوه بر این، تغییری در الگوی کلیساها به وجود آمد، به صورتی که به جای طراحی فضاهای متعدد، یک فضای واحد بیشتر به کار گرفته نمی‌شد. طاق‌های نوک تیز با طاق بادبزنی تعویض شدند، طاق‌هایی که با انحنای یکسان، در فاصله یکسان از هم قرار داشتند.
بهترین نمونه‌های نوع عمودی را باید در کلیسای گلاستر و کالج کینگ ببینیم.
پس از این دوران به رنسانس در قرن 16 می‌رسیم که دوران احیای ارزش‌های معماری بود و آن را تولد دوباره در هنر، معماری، علم و سایر موارد می‌شناسیم.
بناهای غیر مذهبی اواخر قرون وسطی
در اواخر قرون وسطی، یعنی در گوتیک واپسین، شرایطی مهیا شد که نیاز به ایجاد ساختمان‌هایی با اهداف متفاوت، ملموس‌تر شده‌بود. توسعه بیمارستان‌ها در این دوران بخشی از این موضوع است، برای مثال بیمارستان بون در فرانسه، مجموعه‌ای است از ساختمان‌های دو طبقه که در سه طرف حیاط آن، کاربری‌های درمانی مختلفی ساخته شده‌است. در جهت چهارم این بیمارستان، تالاری گوتیک و بزرگ به عنوان مرکز اصلی، قرار دارد.
دانشکده‌ها و دانشگاه‌ها در این دوران رشد داشتند و کتابخانه‌ها وسعت یافتند، این موضوع به حدی بود که کتابخانه‌ها به فضاهایی اختصاصی نیازمند شدند.
با اینحال مهم‌ترین فضای دانشکده‌ها کلیساهای کوچک بودند، مثل کلیسای کینگز کالج در کمبریج.
از سوی دیگر، رفته رفته شاهد پدید آمدن ساختمان‌های تجاری هستیم. صنعتگران و یا فروشندگان کالاها تمایل داشتند تا مغازه‌شان در اتاق یا طبقه‌ای از خانه باشد و فضاهای بزرگتر برای اهدافی خاص مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
در این دوران والنسیای اسپانیا، بورس ابریشم در تالاری گوتیک و بزرگ برگزار می‌شد و این خود نمونه‌ای از جهش در اواخر این دوران است.
