جذاب ترین حقایق درباره معماری قرون وسطی

پس از فروپاشی قدرت روم در اروپا، یعنی غارت آن توسط Visigoaths (ویزیگوت‌ها) در 476 میلادی، دوره‌ای سراسر اغتشاش پدید آمد، که آن را با عنوان “دوران تاریک” نیز می‌شناسند. اگر به فیلم‌های ساخته شده از این دوران نیم نگاهی بیندازید، فضا و اتمسفر حاکم بر فضای فیلم، خبر از دنیایی سراسر اغتشاش دارد که در آن افراد تا حد زیادی برده جهالت کلیسا بوده‌اند، بیجا و بی‌دلیل نیست که تاریخ‌دانان از این دوران بیزارند و از آن به “دوران تاریک” یاد می‌کنند. تقریبا در این دوران فرهنگ و تمدن جایگاهی ندارد، هنر مسکوت شده‌است و پشت دیوارهای ستبر بی‌خردان سودجو زندانی است، دیوارهایی که به پهنای قلعه‌های قرون وسطایی ضخیم بودند و ساخته جهالت افرادی بودند که جز جنگ با فطرت انسان چیز دیگری در دستشان نبود! هنر و معماری، مثل تمامی علوم از این فضا رنج برد و در قرون وسطی اجازه رشد به انسان و فطرت‌های انسانی داده نمی‌شد و هر چه بود در پناه سیاهی جولان می‌داد.

ما مدرنیته را پاسخی متقابل به قرون وسطی می‌شناسیم. انسان امروزی هرگز قادر به زیستن در قرون وسطی نیست، یکی از حقایق جالب در رابطه با معماری قرون وسطی این است که برای مثال ساخت یک کلیسا در این دوران حدودا 60 سال طول می‌کشیده‌است! در این دوران ساختن کلیسا از نظر تعدد به اوج خود رسیده‌بود، به ویژه در گوتیک، با اینحال سایر عملکردها در معماری قرون وسطی نه تنها چندان از لحاظ زیبایی‌شناختی، جدی گرفته نمی‌شدند بلکه در آن‌ها به مسائل بهداشتی نیز توجهی نداشتند و سلامت نیز چندان در نظر گرفته نمی‌شد!

معماری قرون وسطی

در هر حال، در معماری قرون وسطی با این سطح از فرهنگ و تاریکی، سرویس بهداشتی و حمام به هیچ وجه جزئی از فضای درونی خانه‌ها نیست! در واقع، معماری قرون وسطی، بحث درباره کلیسا و قلعه است و فضای مسکونی در آن هیچ جایی ندارد. فضاهای مسکونی در معماری قرون وسطی تا حد زیادی فاقد ارزش معماری هستند وایرادات بسیاری نیز بر آن‌ها وارد است. برای مثال، اغلب این فضاها نور خوبی دریافت نمی‌کردند! از یعنی یکی از الزامات طراحی مسکونی مطلوب در معماری قرون وسطی حداقل تا قرن 12 وجود نداشت! حتی در کلیساهای اوایل این دوران نیز با سازه‌هایی ستبر رو به رو هستیم که از بیرون به هیچ عنوان ظرافت یک مکان عبادی را ندارند و فقط ممکن است در داخل کمی لطیف باشند، با اینحال در معماری قرون وسطی برای این کلیساهای اولیه، نورگیری مناسب معنای چندانی ندارد و در این فضاها نیز با نور مطلوب مواجه نیستیم.

معماری قلعه‌ها نیز با روزن‌ها و پنجره‌هایی کوچک همراه است. در اینجا نیز به بحث نورگیری چندان اهمیتی داده نشده، در واقع نگاهشان به قلعه بیشتر نگاه حفاظتی و جنگی بوده‌است، از این روی، در معماری قرون وسطی، قلعه‌ها هرچه ستبرتر و با گشودگی کمتر بودند، پذیرفته شده‌تر بودند و ارزش بیشتری داشتند. این قلعه‌ها امروزه در اروپا اغلب به موزه تبدیل شده‌اند.

دسته‌بندی معماری قرون وسطی

معماری رومانسک

معماری قرون وسطی، در کل به دو قسمت تقسیم می‌شود. قسمت اول، پیش از قرن 12، که به معماری رومانسک ( Romanesque)، یا رومی‌وار معروف است. در واقع در این بخش از معماری قرون وسطی با معماری رو به رو هستیم که به معماری روم شبیه است ولی اصلا قابل قیاس نیست!

برای مثال، از طاق‌هایی شبیه به طاق‌های نیم‌دایره رومی بسیار استفاده شده‌است، به ویژه دهانه‌های فضاهای داخلی را با این طاق‌ها می‌پوشاندند. مصالح استفاده شد نیز عمدتا سنگ بود. فضاها بیشتر Massive بودند و با معماری صلب و سنگینی مواجه هستیم.

با اینحال، معماری رومانسک، هر قدر به قرن دوازده نزدیکتر می‌شود، ظریف‌تر شده و در آن با ظرافت‌های بیشتری مواجه می‌شویم، به ویژه در رابطه با فضاهای داخلی.این بخش از معماری قرون وسطی، مصادف است با تاریک‌ترین بخش از شرایطی که در ابتدا در مورد آن صحبت کردیم.

نمونه کاملی از سبک رومانسک را می‌توانید در قصری بزرگ در پایتخت شارلمان در آخن ببینید. بارزترین عنصر بصری موجود در طرح‌های رومانسکی، قوس‌های نیم‌دایره‌ای است. صومعه کلیسای سنت میشل در آلمان، کلیسای سنت مینیاتور در ایتالیا، کلیسای سنت فوا در فرانسه، بسیاری از کلیساهای نورمن انگلستان و شبستان‌های دورهام و … از معروف‌ترین آثار رومانسک هستند. از خانه‌ها در معماری قرون وسطی در سبک رومانسک، تعداد کمی به عنوان نمونه باقی مانده‌است. با توجه به رایج نبودن شیشه برای پنجره‌ها، اتاق‌ها فاقد پنجره بودند و فضای داخلی خانه‌های قرون وسطی معمولا تاریک بود! از شومینه‌ای که با مصالح بنایی ساخته شده‌بود برای گرم نگه داشتن خانه و پخت و پز استفاده می‌شد و همانطور که گفتیم، سرویس بهداشتی و حمام نیز جزئی از این خانه‌ها نبود!

خانه‌ها، اغلب فضای انبار غله نیز بودند و حیوان و انسان مشترکا در یکجا یا با تفکیکی جزئی از نظر فضایی، زندگی می‌کردند. دیوارها اغلب سنگی بود و سقف، تیرک چوبی پوشیده از کاهگل. در مناطق دور افتاده روستایی اروپایی، هنوز برخی از این خانه‌ها وجود دارند و از آن‌ها استفاده هم می‌شود. در قرن 12 ولی نمونه‌های بهتری از خانه در معماری قرون وسطی می‌بینیم. برای مثال، خانه‌های ساخته شده در شهر کلونی فرانسه. در این خانه‌ها حیاط کوچکی وجود دارد که نور و تهویه را تامین می‌کردند، البته این خانه‌ها با کیفیت ساخت بهتر، مربوط به شهرها بود و در روستاها کماکان با همان نوع از خانه‌ها با نورگیری بسیار ضعیف مواجه هستیم. در قرون وسطی، فضای داخلی تجملاتی با تزئینات چوبی یا روکش شده نداریم، فاضلاب خانه‌ها به آب‌های روباز جاری بود که شهر را در وضعیت بهداشتی بسیار نامطلوبی قرار می‌داده‌است. در این دوران، میانگین سن 29 سال است و بیماری‌های همه‌گیر و طاعون کاملا عادی است.

معماری گوتیک، نیمه دوم معماری قرون وسطی

از قرن 12 به بعد، کم کم با اصلاحاتی جزئی از لحاظ فرهنگی در اروپا مواجه می‌شویم. بعد از 1100 میلادی، زمانی که فئودالیسم مستقر می‌شود، تمام جنبه‌های زندگی بهبود می‌یابد، هر چند جزئی و این اثر را بر هنر و معماری قرون وسطی نیز مشاهده می‌کنیم. بخش مهمی از این تغییرات تحت تاثیر جنگ‌های صلیبی است. این تحولات در معماری قرون وسطی، بیشتر بر فرانسه موثر است و بر ایتالیا تاثیر چندانی نمی‌گذارد با اینحال، سر و کله اولین دانشگاه‌ها در ایتالیا تحت تاثیر همین تغییرات پیدا می‌شود.

در این دوران، نگاه به دین شاعرانه‌تر و عارفانه‌تر شده‌است و این اثر را در معماری کلیساهای این دوره می‌بینیم. به معماری اواخر قرون وسطی، ” معماری گوتیک” می‌گویند که اصطلاحی است تحقیر آمیز که پس از قرون وسطی برای آنکه بعد توحش این دوران و وحشیانه بودن آن را بیان کنند، بر آثار این دوران گذاشتند، با اینحال، در آثار گوتیک، با این میزان از اغراق هم مواجه نیستیم. درست است که در فضاهای بیرونی گوتیک، با فرم‌های کشیده، تیز و قندیل‌وار رو به رو هستیم و یا ممکن است مجسمه‌هایی ترسناک نیز در آثار وجود داشته‌باشند، با اینحال، گوتیک از ابتدا دیدی شاعرانه به فضاهای داخلی داشت و شیشه‌های رنگی که رفته رفته در ساخت آن متبحرتر شدند، خود دلیلی بر این شاعرانگی فضاهای درونی گوتیک است.